მოკლე მიმოხილვა

2016 წლის თებერვალში 23 წლის მუსიკოსმა და დი-ჯეიმ კოტე ჯაფარიძემ თავის ორ მეგობარათან ერთად 2 გრამი MDMA შეიძინა. MDMA სარეკრეაციო სინთეზური ნარკოტიკია, რომელიც მოქმედებს როგორც სტიმულატორი და ჰალუცინოგენი, იწვევს რა დროისა და აღქმის დეფორმაციას. 2 გრამი 10 დოზის სამყოფი მოცულობა იყო და ჯაფარიძე და მისი მეგობრები ამ ნარკოტიკის მიღებას საერთო მეგობრის დაბადების დღეზე აპირებდნენ, შემდეგ კი გართობის გაგრძელებას ღამის კლუბში გეგმავდნენ. პოლიციამ ჯაფარიძე და მისი 2 მეგობრიდან ერთ-ერთი იმავე დღეს, დღისით, ნარკოტიკული საშუალების მოხმარებამდე დააკავა. პოლიციამ ჯაფარიძე დააპატიმრა და ბრალად დიდი ოდენობით ნარკოტიკული საშუალების შეძენა-შენახვა წაუყენა, რაც 8-დან 20 წლამდე პატიმრობას ითვალისწინებს. „წარმოდგენა არ მქონდა, რომ განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულს ჩავდიოდი; უბრალოდ, გართობა გვინდოდა,“ უთხრა ჯაფარიძემ Human Rights Watch-ს. ამ მკაცრი სასჯელის შემსუბუქების ერთადერთი გზა პროკურატურასთან საპროცესო შეთანხმების გაფორმება იყო, რასაც ჯაფარიძე დათანხმდა და საბოლოოდ მას 6 წლით თავისუფლების აღკვეთა მიესაჯა, საიდანაც 5 წელი პირობითად ჩაითვალა. სასამართლომ მას 25,000 ლარის (დაახლოებით $10,800) ჯარიმაც დააკისრა.   

ექვსი თვის შემდეგ ჯაფარიძე პრეზიდენტის შეწყალების აქტით გათავისუფლდა. თუმცა ნასამართლობის შედეგებს ის დღემდე იმკის. ჯაფარიძეს, როგორც ნარკოტიკულ დანაშაულში მსჯავრდებულს, ავტომატურად ჩამოერთვა მართვის მოწმობა და აეკრძალა საჯარო სამსახურში საქმიანობის უფლება, ასევე სხვადასხვა პროფესიული საქმიანობის განხორციელების უფლება 5 წლის ვადით. ჯარიმა წარმოუდგენლად დიდი იყო მისი სამწევრიანი ოჯახისთვის. ოჯახი იძულებული იყო აეღო სესხი, რომელსაც ჯაფარიძე დღემდე იხდის. „ეს ყველაფერი საშინელი უსამართლობაა. მე არ ჩამიდენია სახიფათო ან ძალადობრივი დანაშაული და არც ადრე ნასამართლობა მქონდა. ნარკოტიკი პირადი მოხმარებისთვის შევიძინე. მიუხედავად ამისა, მძიმე ფასის გადახდა მიწევს.“

***

2012 წელს 30 წლის ვანო მაჭავარიანი პოლიციამ საკუთარი ქორწინების წინა დღეს დააპატიმრა. მაჭავარიანი წინასაქორწინო წვეულებაზე მიდიოდა, როდესაც პოლიციამ გააჩერა და მისგან 2 დოზა, ანუ 0.00172 გრამი ჰალუცინოგენი ნარკოტიკული საშუალება LSD ამოიღო. ამოღებული ნარკოტიკი განსაკუთრებით დიდ ოდენობად შეფასდა და სასამართლომ მაჭავარიანს 9 წლითა და 6 თვით პატიმრობა მიუსაჯა. მისი ქორწინება ჩაიშალა, თავად მაჭავარიანმა კი, 2017 წლის ოქტომბერში პრეზიდენტის შეწყალების აქტით გათავისუფლებამდე, ციხეში 5 წელი გაატარა. მაჭავარიანს ნარკოტიკული საშუალება პირადი მოხმარებისთვის ჰქონდა, მაგრამ საქართველოში მსგავსი ქმედებისთვის მძიმე სასჯელის დაკისრება იშვიათობა არ არის.

***

ეს მხოლოდ 2 მაგალითია იმ უამრავი ისტორიიდან, რომლებიც საქართველოს მკაცრ ნარკო-კანონმდებლობასა და პოლიტიკას ასახავს, რადგან ეს პოლიტიკა წამალდამოკიდებულებასთან ბრძოლაში პრიორიტეტს სისხლის სამართალს ანიჭებს და არა საზოგადოებრივ ჯანმრთელობაზე ორიენტირებულ მიდგომებს. არალეგალური ნარკოტიკების მოხმარება-გასაღებასთან ბრძოლაში საქართველოს ხელისუფლება აქტიურად იყენებს სისხლისსამართლებრივ დევნას, რაც ხშირად ხანგრძლივი პატიმრობით და უზარმაზარი ჯარიმებით მთავრდება იმ ადამიანებისთვის, ვისაც სხვისთვის არაფერი დაუშავებია და მათ პირადი მოხმარების მიზნით შეიძინეს მცირე ოდენობით ნარკოტიკული საშუალება.

მართალია, ნარკოტიკის მომხმარებლების პრევალენტობაზე ოფიციალური მონაცემები არ არსებობს, მაგრამ ექსპერტთა მიერ ჩატარებული კვლევებით ჩანს, რომ ნარკოტიკის ინექციური მომხმარებლების რაოდენობა საქართველოში იზრდება.

მიუხედავად იმისა, რომ 2012 წლიდან საქართველოს ხელისუფლებამ ნარკოპოლიტიკის გარკვეული ლიბერალიზაცია მოახდინა, არსებული პოლიტიკა მაინც ზედმეტად მკაცრია. ქვეყნის კანონმდებლობა ნარკოტიკული საშუალებების მოხმარებას, ან პირადი მოხმარების მიზნით შეძენა/შენახვას, როგორც წესი, სისხლისსამართლებრივ დანაშაულად მიიჩნევს, რასაც მკაცრი შედეგები მოყვება. წინამდებარე ანგარიშში ასახულია ამ პოლიტიკის მძიმე ადამიანური ეფექტი, მასში აღწერილია მკაცრ სასჯელზე ორიენტირებული ნარკო-კანონმდებლობისა და პრაქტიკის შედეგები, მათ შორის არაპროპორციულად ხანგრძლივი საპატიმრო სასჯელები და უზარმაზარი ჯარიმები; თვითნებური ნარკოტესტირება; იძულებითი საპროცესო შეთანხმებები; აგრეთვე, ისეთი უფლებების ავტომატურად/ბლანკეტურად შეზღუდვა, როგორიცაა სატრანსპორტო საშუალების მართვის ან სხვადასხვა ტიპის საქმიანობის განხორციელების უფლება.

წინამდებარე ანგარიში ემყარება 85 სიღრმისეულ ინტერვიუს, რომლებიც 2016 წლის მაისიდან 2018 წლის ივნისამდე ჩატარდა ნარკოდანაშაულისთვის გასამართლებულ ადამიანებთან, მათ ადვოკატებთან და ოჯახის წევრებთან, სოციალურ მუშაკებთან, სათემო ორგანიზაციების ლიდერებთან, ხელისუფლების წარმომადგენლებთან, სხვადასხვა უფლებადამცველ და არასამთავრობო ორგანიზაციასთან.

***

საქართველოში მცირე ოდენობით ნარკოტიკული საშუალების უკანონო შენახვის ან მოხმარების პირველადი ფაქტი ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევად ითვლება. ერთი წლის განმავლობაში იგივე ქმედების განმეორებით ჩადენა კი სისხლის სამართლებრივ პასუხისმგებლობას ითვალისწინებს. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოს კანონმდებლობა არ განსაზღვრავს მცირე ოდენობებს ნარკოტიკული საშუალებების თითქმის სამი მეოთხედისთვის. მათ შორისაა საქართველოში გავრცელებული ისეთი ნივთიერებები, როგორებიცაა ამფეტამინი, მეთამფეტამინი და დეზომორფინი. ამ ნივთიერებების უმცირესი ნაწილაკები, მათ შორის შპრიცში აღმოჩენილი ნარჩენიც კი, ავტომატურად ითვლება დიდ ოდენობად და სისხლისსამართლებრივი სასჯელის სახით მინიმუმ ხუთწლიან პატიმრობას ითვალისწინებს. ამ ნივთიერებების 1 გრამზე მეტი ოდენობით შენახვა კი „განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულია“, რასაც შედეგად, შესაძლოა, სამუდამო პატიმრობაც მოყვეს.

ზოგ შემთხვევაში ნარკოტიკების პირადი მოხმარების მიზნით შენახვა შეიძლება უფრო ხანგრძლივი ვადით პატიმრობას ითვალისწინებდეს, ვიდრე ისეთი ძალადობრივი დანაშაულები, როგორიცაა მკვლელობა (7-დან 15 წლამდე პატიმრობა) ან გაუპატიურება (6-დან 8 წლამდე).

ყოველ წელს პოლიცია თვითნებურად აკავებს ათასობით ადამიანს იძულებითი ნარკოტესტირების  ჩასატარებლად. პოლიციას ფართო უფლებამოსილება გააჩნია, გააჩეროს ადამიანები ქუჩაში და იძულებით გადაიყვანოს ნარკოლოგიურ შემოწმებაზე, თუ არსებობს „საკმარისი საფუძველი“ ვარაუდისთვის, მათ შორის პოლიციის ხელთ არსებული ოპერატიული ინფორმაცია, რომ ადამიანი ნარკოტიკული ნივთიერების ზემოქმედების ქვეშ იმყოფება. ტესტირებაზე ნებაყოფლობით გადაყვანაზე უარის თქმის შემთხვევაში პოლიცია უფლებამოსილია, პირი 12 საათით ჰყავდეს დაკავებული საექსპერტო დაწესებულებაში. კანონმდებლობით, ტესტირებაზე იძულებით გადაყვანილი პირი ვერ სარგებლობს იგივე უფლებებით, რაც სხვა დაკავებულებს გააჩნია, მაგალითად, როგორიცაა სატელეფონო ზარის განხორციელების უფლება. ეს ზრდის პოლიციის მხრიდან არასათანადო მოპყრობის ალბათობას. ნარკოტიკის პრობლემური მომხმარებლები და ნარკოდაშაულში ადრე მხილებული პირები განსაკუთრებით დაუცველები არიან პერიოდული, იძულებითი ნარკოტესტირებისგან.

საქართველოს კანონმდებლობა ხანგრძლივ მინიმალურ სავალდებულო სასჯელს აწესებს ნარკოდანაშაულებისთვის; ასეთ დანაშაულებზე გამამტყუნებელი განაჩენების მაჩვენებელი კი თითქმის 100%-ს აღწევს. შედეგად, ნარკოდანაშაულში ბრალდებულისთვის ხანგრძლივი პატიმრობის თავიდან აცილების ერთადერთი გზა საპროცესო შეთანხმების გაფორმებაა. ამ საქმეებზე საპროცესო შეთანხმების გაფორმებას კი ხშირად არა მარტო პატიმრობა, არამედ ძალიან დიდი ჯარიმები მოყვება შედეგად, რამაც შეიძლება უმძიმესი ფინასური გავლენა იქონიოს მსჯავრდებულსა და მის ოჯახზე.

ნარკოდანაშაულზე გამამტყუნებელი განაჩენი ასევე ითვალისწინებს სატრანსპორტო საშუალების მართვის უფლების ჩამორთმევას და სხვადასხვა ტიპის საქმიანობის განხორციელების უფლების შეზღუდვას. უფლებების შეზღუდვების ხანგრძლივობა პატიმრობიდან გათავისუფლების შემდეგ 3-დან 20 წლამდე შეიძლება გრძელდებოდეს. ასეთი შეზღუდვები ბევრ ადამიანს საარსებო შემოსავლის გარეშე ტოვებს და ხელს უწყობს ნარკომომხმარებლების მეტ სტიგმატიზებას და იზოლირებას.

„ნულოვანი ტოლერანტობიდან“ ნაწილობრივ ლიბერალიზაციამდე

საქართველოში ნარკომანიასთან ბრძოლის პოლიტიკის და პრაქტიკის ზოგიერთი ყველაზე მკაცრი კომპონენტი 2006 წელს იქნა მიღებული, როდესაც მაშინდელმა პრეზიდენტმა სააკაშვილმა „ნულოვანი ტოლერანტობის პოლიტიკა“ გამოაცხადა ყველა დანაშაულის, მათ შორის ნარკოდანაშაულის მიმართ.

ნარკომომხმარებლების მიმართ ასეთი მკაცრი მიდგომის გამოყენებამ შესაძლოა შეამცირა ზოგიერთი ნარკოტიკული საშუალების, მაგალითად, ჰეროინის ხელმისაწვდომობა, მაგრამ იგივე ეფექტი ვერ იქონია ზოგადად ნარკომომხმარებელთა რიცხვზე. პირიქით, ზოგიერთი მონაცემის თანახმად, პრობლემური, ანუ მაღალი რისკის შემცველი ნარკომოხმარების ფაქტებმა იმატა, და ასეთი ადამიანების რაოდენობა 2009 წლიდან 2017 წლამდე 40,000-დან 52,500-მდე გაიზარდა.

2012 წლის ოქტომბერში, ხელისუფლების ცვლილების შემდეგ, საქართველოს ახალმა მთავრობამ აღიარა, რომ საჭირო იყო სისხლის სამართლის მართლმსაჯულების პოლიტიკის, მათ შორის ნარკოპოლიტიკის ლიბერალიზაცია. საკანონმდებლო ცვლილებებით შემცირდა სისხლის სამართლებრივი სანქციები ნარკოტიკული საშულებების შეძენა-შენახვაზე. მთავრობამ მიიღო ნარკომანიის წინააღმდეგ ბრძოლის სახელმწიფო სტრატეგია და სამოქმედო გეგმა, რომელშიც ხაზი გაესვა საზოგადოებრივი ჯანდაცვის, ნარკოტიკების მოხმარების პრევენციის, ზიანის შემცირების პროგრამების და ნარკომომხმარებლების მიმართ სტიგმისა და დისკრიმინაციის დაძლევის მნიშვნელობას. თუმცა, ამ სტრატეგიითა და სამოქმედო გეგმით გათვალისწინებული მნიშვნელოვანი ნაბიჯებიდან ბევრი არ გადადგმულა.   

2015 წლის შემდეგ ნარკოპოლიტიკის ლიბერალიზაციის მიმართულებით მნიშვნელოვანი ცვლილებები განხორციელდა. მათი უმეტესობა საკონსტიტუციო სასამართლოში შეტანილმა სარჩელებმა განაპირობა. საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის გადაწყვეტილების შესაბამისად, რომელმაც მარიხუანის შენახვისთვის საპატიმრო სასჯელის გამოყენება არაკონსტიტუციურად ცნო, პარლამენტმა საკანონმდებლო ცვლილება განახორციელა 2017 წლის ივლისში და გააუქმა სასჯელის ეს ზომა 70 გრამამდე გამომშრალი მარიხუანას შეძენა-შენახვისთვის.[1] თუმცა, ამ ნივთიერების შენახვისთვის მსჯავრდებულ ყველა პირს მაინც დარჩება ნასამართლეობა და ჩამოერთმევა ავტომობილის მართვის და მთელი რიგი პროფესიული საქმიანობის განხორციელების უფლებები.

2015 წლის გადაწყვეტილებამ ბიძგი მისცა სხვა საკონსტიტუციო სარჩელებს არსებული დასჯაზე ორიენტირებული ნარკოპოლიტიკის წინააღმდეგ, განსაკუთრებით, რეკრეაციული ნარკოტიკული საშუალებების მოხმარებასთან დაკავშირებით. 2017 წლის ნოემბრის გადაწყვეტილებაში საკონსტიტუციო სასამართლომ აღნიშნა, რომ განტვირთვის ფორმის შერჩევა, მათ შორის მარიხუანის მოხმარების გზით, ადამიანის უფლებაა. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ასეთი ქმედება, თუ ის რისკს ან საფრთხეს არ უქმნის სხვა ადამიანს, სისხლის სამართლებრივ დანაშაულად არ უნდა ჩაითვალოს. ამ გადაწყვეტილების გარგძელებად შეიძლება ჩაითვალოს 2018 წლის ივლისის ბოლოს მიღებული, ახალი გადაწყვეტილება, რომელმაც გააუქმა ყველა სახის ადმინისტრაციული პასუხისმგებლობა მარიხუანას მოხმარებისთვის. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ სასამართლოს არ უმსჯელია მარიხუანას შეძენა-შენახვაზე, რაც კვლავ სისხლის სამართლის კოდექსით რეგულირდება.

2017 წლის ივნისში პარლამენტის რამდენიმე წევრმა ფართო კანონპროექტი დააინიცირა პარლამენტში, რომელიც სხვა საკითხებთან ერთად, ნარკოტიკული საშუალებების პირადი მოხმარების, აგრეთვე მათი მცირე ოდენობით შეძენა-შენახვის დეკრიმინალიზაციას ითვალისწინებს. კანონპროექტი „საქართველოს ნარკოპოლიტიკის ეროვნულმა პლატფორმამ“ შეიმუშავა, რომელიც არასამათავრობო ჯგუფების, ექსპერტებისა და აქტივისტების ფართო კოალიციას წარმოადგენს. კანონპროექტი ემყარება ჯანდაცვაზე ორიენტირებულ მიდგომას, რომლითაც მკაფიოდ არის გაცხადებული, რომ პრობლემურ ნარკომომხმარებლებს დახმარება სჭირდებათ და არა ციხეში გამოკეტვა და სტიგმატიზება.   

ერთი საკომიტეტო მოსმენის შემდეგ, საქართველოს პარლამენტში ამ კანონპროექტის განხილვა შეწყდა და როგორც ჩანს, მთავრობამ ნარკოპოლიტიკის ძირეული რეფორმირების გეგმები შეაჩერა.

დეკრიმინალიზაციისკენ მოწოდება

ნარკოტიკული საშუალებების მოხმარებისთვის სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის დაკისრება არღვევს ადამიანის ავტონომიურობის პატივისცემის და პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლებას და ასევე ეწინააღმდეგება სასჯელის პროპორციულობის პრინციპს. პრაქტიკაში, სისხლის სამართლებრივი პასუხისგება აგრეთვე არღვევს ნარკომომხმარებლის ჯანმრთელობის დაცვის უფლებას.  ზიანი, რასაც ამ კანონების აღსრულება აყენებს ნარკომომხმარებლებს, მათი ოჯახის წევრებს და ფართო საზოგადოებას, შეიძლება ადამიანის უფლებათა დამატებით, ცალკე დარღვევებს წარმოადგენდეს.

მკაცრმა სისხლისსამართლებრივმა პასუხისმგებლობამ ძალიან მცირე (თუ საერთოდ რაიმე) სარგებელი მოაქვს. ნარკოტიკული ნივთიერებების მოხმარების კრიმინალიზება არ არის საზოგადოების უსაფრთხოების ეფექტიანი პოლიტიკა. Human Rights Watch-ისთვის უცნობია რაიმე ემპირიული მონაცემი, რომლითაც დადასტურდება ნარკოტიკულ დანაშაულის ჩამდენი პირების მიერ რაიმე სხვა, მძიმე დანაშაულის ჩადენას. სახელმწიფოებს სხვა ბერკეტები გააჩნიათ იმ ზიანთან და რისკებთან გასამკლავებლად, რაც ნარკოტიკის მოხმარებას შეიძლება ახლდეს თან.

ნარკოტიკული ნივთიერებების მოხმარების კრიმინალიზაცია საზოგადოებრივი ჯანდაცვის მიზნებისთვისაც კონტრპროდუქტიულია. მკაცრი სისხლისსამართლებრივი ნარკოპოლიტიკის მიუხედავად,  ბოლო ათწლეულში ნარკოტიკების მოხმარება, ფაქტობრივად, იზრდება. ადამიანებისთვის, ვინც ნარკოდამოკიდებულებას ებრძვის,  არსებული ნარკოპოლიტიკა, ხშირად ნიშნავს დაპატიმრება-გათავისუფლების ციკლებს და ნებაყოფლობითი მკურნალობის ძალიან შეზღუდულ ან საერთოდ არანაირ ხელმისაწვდომობას. სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა აგრეთვე საფრთხეს უქმნის ნარკომომხმარებელთა ჯანდაცვის უფლებას, უბიძგებს რა მათ მალვისკენ. ეს ხელს უშლის ჯანდაცვის და გადაუდებელი სამედიცინო დახმარების სერვისებით სარგებლობას, რაც ამ ადამიანებისთვის დაავადებებით და ზოგჯერ, ფატალური ზედოზირებით მთავრდება.  

დროა, საქართველომ გადახედოს არსებულ სისხლისსამართლებრივ ნარკო პოლიტიკას. მიუხედავად ზუსტი მონაცემების არარებობისა, ის უზარმაზარი რესურსები, რაც იხარჯება იმ ადამიანების გამოვლენაზე, დაპატიმრებაზე, გასამართლებაზე, მსჯავრდებაზე, თავისუფლების აღკვეთასა და ზედამხედველობაზე, რომელთა ერთადერთი დანაშაული უკანონო ნარკოტიკული საშუალებების შენახვა, ან მოხმარებაა, ნამდვილად ვერ ჩაითვლება სწორ დანახარჯებად და უფრო ზიანის მომტანია, ვიდრე სასარგებლო.

ნარკოტიკების მცირე ოდენობით შენახვისა და მოხმარების დეკრიმინალიზაცია არ ნიშნავს იმ ზიანზე თვალის დახუჭვას, რაც ნარკოდამოკიდებულებას მოაქვს მომხმარებლებისა და მათი ოჯახის წევრებისთვის. პირიქით, ეს მოითხოვს მეტ ფოკუსირებას ნარკოტიკების პრობლემური მოხმარების პრევენციის ეფექტიან ღონისძიებებზე, თანმდევი ზიანის შემცირებაზე და იმ ადამიანების მხარდაჭერაზე, ვისაც ნარკოტიკებზე დამოკიდებულებისგან გათავისუფლება სურს. და ბოლოს, ჩამოთვლილი მნიშვნელოვანი მიზნები სისხლის სამართლის კანონმდებლობით ვერ მიიღწევა და ამის ნაცვლად, დამატებით ზიანს და ზარალს აყენებს ასეთ ადამიანებს. დროა, საქართველომ შეცვალოს ნარკოტიკების მოხმარების მიმართ დამოკიდებულება.   

 

რეკომენდაციები

პრინციპული მოსაზრებებიდან გამომდინარე, Human Rights Watch-ი ეწინააღმდეგება სისხლის სამართლებრივ პასუხისმგებლობას ნარკოტიკული საშუალებების პირადი მოხმარებისა და პირადი მოხმარების მიზნით ფლობისთვის. იმისთვის, რომ მოხდეს ნარკოტიკების საზიანო მოხმარების შეზღუდვა, პრევენცია და მკურნალობა, Human Rights Watch-ი მოუწოდებს ხელისუფლებებს, მათ შორის საქართველოს ხელისუფლებას, არ დაეყრდნონ სისხლის სამართლის რეგულირებას და გამოიყენონ ჯანმრთელობის დაცვაზე ორიენტირებული მიდგომები, რომლებიც არ ლახავს ადამიანის უფლებებს და ამცირებს სისხლის სამართლის კანონმდებლობაზე დამოკიდებულებას.

Human Rights Watch-ი მოუწოდებს საქართველოს ხელისუფლებას, გააუქმოს ნარკოტიკების პირადი მოხმარების და პირადი მოხმარების მიზნით ფლობისთვის სისხლის სამართლებრივი პასუხისმგებლობა. ნარკოტიკების პირადი მოხმარების და პირადი მოხმარების მიზნით ფლობის დეკრიმინალიზაცია ნიშნავს მოხმარებასა და ფლობაზე ყველა სისხლის სამართლებრივი სასჯელის გაუქმებას. ეს არ არის მოწოდება ლეგალიზაციისკენ, რადგან ნარკოტიკული საშუალებების მოხმარება და პირადი მოხმარების მიზნით ფლობა შეიძლება ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევად დარჩეს, რისვისაც სანქციის სახით შესაძლოა გათვალისწინებული იყოს ჯარიმა. ხელისუფლების მხრიდან მეტი ფოკუსირება უნდა მოხდეს საზოგადოებრივი ჯანდაცვის ეფექტიან ღონისძიებებზე, რომლებიც ნარკოდამოკიდებულების პრევენციასა და დაძლევაზე და თანმდევი ზიანის შემცირებაზე იქნება ორიენტირებული.

საქართველოს მთავრობას და პარლამენტს:

· განახორციელეთ ინიცირება და მხარდაჭერა იმ საკანონმდებლო ცვლილებებისა, რომლითაც მოხდება მცირე ოდენობით ნარკოტიკული საშუალებების მოხმარებისა და პირადი მოხმარების მიზნით შეძენა-შენახვის დეკრიმინალიზაცია; ამ ქმედების განმეორებითი ჩადენა არ უნდა იწვევდეს სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას ან სხვა სახის თავისუფლების აღკვეთას, თუ არ არსებობს რაიმე სხვა დამამძიმებელი გარემოება. 

· დეკრიმინალიზაციის განხორციელებამდე, მთავარმა პროკურატურამ გამოსცეს ახალი გაიდლაინები პროკურორებისთვის და მოუწოდოს მათ, გამოიყენონ საკუთარი დისკრეცია და არ დაიწყონ სისხლისსამართლებრივი დევნა იმ პირთა მიმართ, რომლებიც ბრალდებულნი არიან ნარკოტიკული საშუალების მოხმარებისთვის, ან პირადი მოხმარების მიზნით მცირე ოდენობით შეძენა-შენახვისთვის.  

· ასევე, დეკრიმინალიზაციამდე მაქსიმალურად მოხდეს არასაპატიმრო სასჯელის გამოყენება ნარკოტიკული საშუალებების პირადი მოხმარების მიზნით შეძენა-შენახვაზე; შეწყდეს პატიმრობის მინიმალური სავალდებულო ვადის გამოყენება ნარკოტიკული საშუალებების იმ ოდენობით შეძენა-შენახვისთვის, რაც არ წარმოადგენს დიდ და განსაკუთრებით დიდ ოდენობას; მიეცეს მოსამართლეებს შესაძლებლობა, შეუფარდონ ბრლადებულებს პროპორციული სასჯელები ნარკოტიკული ნივთიერებების ფლობის ყველა საქმეში.

· გადახედეთ ნარკოტიკული ნივთიერებების არსებულ ოდენობებს იმგვარად, რომ მოექცეს ისინი გონივრულობის ფარგლებში; ოდენობების ფარგლები გამოყენებული უნდა იქნეს როგორც ზოგად გაიდლაინებად და არა მკაცრ გამყოფ ხაზად იმის დასადგენად, თუ რა ითვალისწინებს და რა არა სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას.

· სწრაფად, სრულყოფილად და ეფექტიანად გამოძიეთ სამართალდამცავების მიერ იძულებითი ნარკოტესტირების დროს უფლებამოსილების გადამეტების და არასათანადოდ მოპყრობის სავარაუდო შემთხვევები.

· უარი თქვით იძულებითი ნარკოტესტირების არსებულ პრაქტიკაზე. ნარკოლოგიური ტესტირების ჩატარება შეიძლება მოეთხოვოს იმ პირებს, რომლებიც დაკავებულები არიან ისეთი სახის დანაშაულის სავარაუდოდ ჩადენის გამო, როგორიცაა ნარკოტიკული ნივთიერების ზემოქმედების ქვეშ ავტომობილის მართვა; მნიშვნელოვანია, რომ ასეთ დროს პირს მიეცეს შესაძლებლობა, სრულად ისარგებლოს სისხლის სამართლის დანაშაულში ბრალდებულის უფლებებით.

· გააუქმეთ ისეთი დამატებითი სასჯელები, რომლებიც ნარკოტიკული დანაშაულის გამო მსჯავრდებულ პირებს უკრძალავს ავტომობილის მართვას და უზღუდავს სხვადასხვა პროფესიული საქმიანობის განხორციელების უფლებებს. ნებისმიერი ასეთი სანქცია, მისი დაკისრების შემთხვევაში, უშუალოდ უნდა უკავშირდებოდეს ჩადენილ სამართალდარღვევას და იყოს მისი პროპორციული, მაგალითად, ნარკოტიკების ზემოქმედების ქვეშ ავტომობილის მართვა.

· მხარი დაუჭირეთ ნარკოტიკების მოხმარების მიმართ საზოგადოებრივი ჯანდაცვის მიდგომებს, რათა მინიმუმამდე იქნეს დაყვანილი ნარკოტიკების მოხმარებით გამოწვეული უარყოფითი შედეგები, შემცირდეს ნარკოტიკებზე დამოკიდებულება, ხელი შეეწყოს ნარკოტიკის მოხმარებით გამოწვეული ზიანის შემცირებას და გაიზარდოს გადაუდებელი სამედიცინო დახმარების ხელმისაწვდომობა. გამოყავით საკმარისი თანხები ნებაყოფლობითი მკურნალობის და ზიანის შემცირების სერვისების უზრუნველყოფისთვის როგორც ზოგადად ქვეყნის მოსახლეობისთვის, ასევე სასჯელაღსრულების დაწესებულებებში.

· ჩაატარეთ საინფორმაციო კამპანიები საზოგადოების ცნობიერების ამაღლებისთვის, რომლებითაც მოხდება საზოგადოებრივი ჯანდაცვის მიდგომების პოპულარიზაცია და საზოგადოების ინფორმირება ნარკოტიკების მოხმარების რისკებსა და შედეგებზე.

· შეაგროვეთ და დაამუშავეთ ისეთი მონაცემები, რომლებიც ხელს შეუწყობს ნარკოპოლიტიკაზე სწორი გადაწყვეტილებების მიღებას, მათ შორის: ნარკოდანაშაულის გამო დაპატიმრებულ პირთა რაოდენობა (დანაშაულის სახეობის, ნარკოტიკული ნივთიერების ტიპის და ოდენობის, ასევე, კანონდამრღვევთა სქესის მიხედვით), ნარკოტიკულ დანაშაულზე გამოტანილი გამამტყუნებელი განაჩენები დანაშაულის სახეობების მიხედვით, ჯარიმების მოცულობა და სასჯელების ხანგრძლივობა, ასევე, ნარკოდანაშაულისთვის მსჯავრდებული პატიმრების რაოდენობა დანაშაულის სახეობების და სასჯელების მიხედვით.

· შეაგროვეთ და დაამუშავეთ მონაცემები ჯანდაცვაზე ორიენტირებული კვლევის გზით, რომლითაც შეფასდება მოსახლეობაში ნარკოტიკული ნივთიერებების მოხმარების დონე, მათ შორის, მოხმარების ტიპი, მოხმარების ხანგრძლივობა, მოხმარების დაწყება და მკურნალობა.

 

მეთოდოლოგია

წინამდებარე ანგარიში Human Rights Watch-მა ერთ-ერთ წამყვან ქართულ არასამთავრობო ორგანიზაციასთან - ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტორინგის ცენტრთან (EMC) მჭიდრო თანამშრომლობით მოამზადა.

ანგარიშის მოსამზადებლად ჩატარდა 87 სიღრმისეული ინტერვიუ, შესწავლილი იქნა შესაბამისი კანონები, კანონქვემდებარე აქტები, მინისტრთა რეგულაციები, სტრატეგიული დოკუმენტები და მათი სამოქმედო გეგმები, სახელმწიფო უწყებების ოფიციალურ ვებგვერდებზე გამოქვეყნებული ინფორმაცია, ასევე, მონაცემები, რომლებიც Human Rights Watch-მა სამთავრობო უწყებებისგან გამოითხოვა.

განმარტება ინტერვიუების შესახებ

ინტერვიუებისთვის ნარკოტიკულ დანაშაულში მსჯავრდებულები პირების იდენტიფიცირებაში Human Rights Watch-ს და EMC-ს დახმარება გაუწიეს ადგილობრივმა სათემო ორგანიზაციებმა, ადვოკატებმა და მხარდაჭერის სერვისის პროვაიდერებმა, მათ შორის ნარკოტიკების მომხმარებელთა საქართველოს ქსელმა (GeN-PUD) და ნარკოტიკების მოხმარების დეკრიმინალიზაციის მომხრე აქტივისტების ჯგუფმა „თეთრი ხმაურის მოძრაობამ“.

ყველა ადამიანმა, ვინც ამ ანგარიშისთვის საკუთარი გამოცდილება გაგვიზიარა, ინფორმირებული თანხმობა განაცხადა ინტერვიუზე ყოველგვარი სარგებლის, ან ანაზღაურების შეთავაზების გარეშე. ინტერვიუები ინდივიდუალურად და შეძლებისდაგვარად კონფიდენციალურად  ჩატარდა. 6 კაცსა და ქალს, რომლებიც ნარკოდანაშაულისთვის სასჯელს რუსთავის, ბათუმის და გეგუთის ციხეებში იხდიან, ტელეფონით გავესაუბრეთ.

პირისპირ ინტერვიუების უმეტესობა (38) ჩატარდა თბილისში 2016 წლის სექტემბრიდან 2017 წლის მაისამდე პერიოდში. 2017 წლის დეკემბერსა და 2018 წლის იანვარში ჩატარდა დამატებითი ინტერვიუები. რესპონდენტთა უმრავლესობა იყვნენ ნარკომომხმარებლები, რომლებსაც პირადად ჰქონდათ გამოცდილი დაკავება, გასამართლება, იძულებითი ნარკოლოგიური შემოწმება ან სხვაგვარი ზეწოლა პოლიციის და/ან პროკურატურის მხრიდან. ინტერვიუები ასევე ჩავატარეთ საქართველოს რამდენიმე დიდ ქალაქში, მათ შორის ქუთაისში, ბათუმში, ოზურგეთში, თელავსა და გორში. თითო ქალაქში 5-10 ადამიანს გავესაუბრეთ.

რესპონდენტთა კონფიდენციალურობის და უსაფრთხოება დაცვის მიზნით, რომელთაგან ზოგი პატიმრობაში რჩება, მათ ფსევდონიმებით ვიხსენიებთ ყველა საქმეში; გამონაკლისს წარმოადგენს ის საქმეები, სადაც რესპონდენტებმა მკაფიოდ დაგვიდასტურეს თანხმობა მათი სახელების გამოყენებაზე, ან რომლებიც ფართო საზოგადოებისთვის არის ცნობილი.

გარდა ამისა, ჩავატარეთ პირისპირ ინტერვიუები სოციალურ მუშაკებთან, რომლებიც ნარკოტიკების მომხმარებლებს სთავაზობენ სხვადასხვა ტიპის ზიანის შემცირების და სამედიცინო სერვისებს; ადვოკატებთან, რომლებსაც ნარკოდანაშაულში ბრალდებულების დაცვის დიდი გამოცდილება აქვთ, ასევე, სხვადასხვა სათემო ორგანიზაციის ლიდერებთან.

როდესაც ადვოკატები თავიანთ კლიენტებს გვაცნობდნენ, ან იმ საქმეებზე გვაწვდიდნენ ინფორმაციას, სადაც დაცვის მხარეს წარმოადგენდნენ, ვცდილობდით, ამ საქმეების ბრალდებებიც შეგვესწავლა და განაჩენებიც. რესპონდენტთა უსაფრთხოებიდან გამომდინარე, არ გვიცდია პროკურორის მოსაზრებების მოპოვება კონკრეტულ საქმეებთან დაკავშირებით. შესაბამისად, წინამდებარე ანგარიშში ადამიანების ისტორიები გადმოცემულია ისე, როგორც თავად ამ ადამიანებმა, მათმა ადვოკატებმა ან ოჯახის წევრებმა გვიამბეს. გარდა ამისა, შევისწავლეთ ზოგიერთი საქმის მასალები, მათ შორის სასამართლოს გადაწყვეტილებები, საგამოძიებო და საპროცესო ღონისძიებების ოქმები.

2017 წლის სექტემბერში შევხვდით საქართველოს სახალხო დამცველს, პარლამენტის წევრებს, პროკურატურის, ჯანდაცვის სამინისტროსა და იუსტიციის სამინისტროს წარმომადგენლებს. ამ შეხვედრებზე განვიხილეთ ჩვენი კვლევის შედეგები და საქართველოს ნარკოპოლიტიკის ძალადობრივი ბუნება.

განმარტება გამოთხოვილი ინფორმაციის შესახებ

Human Rights Watch-მა და EMC-მ სხვადასხვა საჯარო უწყებიდან გამოითხოვა მონაცემები და ინფორმაცია ნარკოტიკული დანაშაულებისთვის დაპატიმრების, გასამართლების და მსჯავრდებული პატიმრების რაოდენობის შესახებ. კერძოდ, გამოვითხოვეთ:

· პარლამენტისგან: ანგარიშები კონკრეტული კანონპროექტების შესახებ, კანონპროექტების განმარტებითი ბარათები და იმ სხდომების ოქმები, რომლებზეც შესაბამისი კანონპროექტები განიხილებოდა;

· უზენაესი სასამართლოსგან: ნარკოდანაშაულებზე გამოტანილი განაჩენების აგრეგირებული სტატისტიკა, ასევე ინფორმაცია საპატიმრო სასჯელებსა და სხვა სანქციებზე, რომლებიც ამ საქმეებში იქნა შეფარდებული;

· პროკურატურისგან: ინფორმაცია ნარკოტიკულ დანაშაულზე წარმოებული სისხლისსამართლებრივი დევნის და  მათზე დადებული საპროცესო შეთანხმებების შესახებ; შიდა გაიდლაინები ნარკოტიკულ დანაშაულში ბრალდებულების სისხლისსამართლებრივ დევნასთან დაკავშირებით;

· შინაგან საქმეთა სამინისტროსგან: ინფრომაცია იძულებითი ნარკოტესტირებისთვის დაკავებული ადამიანების რაოდენობის, საექსპერტო დაწესებულებების საქმიანობის, ნარკოტიკული დანაშაულების გამოძიების და მათი გახსნის მონაცემების შესახებ;

· სასჯელაღსრულების და პრობაციის სამინისტროსგან: ინფორმაცია ნარკოტიკულ დანაშაულში მსჯავრდებულებზე, რომლებიც სასჯელს იხდიან ციხეში ან პირობითი მსჯავრი აქვთ შეფარდებული; ასევე, ინფორმაცია ერთ პატიმარზე გამოყოფილი თანხების და წამალდამოკიდებული პატიმრებისთვის სამედიცინო და სოციალური სერვისების მიწოდების შესახებ;

· შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროსგან: ინფორმაცია ნარკომომხმარებლებისთვის არსებული სამედიცინო/სოციალური სერვისების და მათზე გამოყოფილი საბიუჯეტო თანხების შესახებ.

სახელმწიფო უწყებათა უმეტესობამ მოგვაწოდა მოთხოვნილი ინფორმაცია. ზოგმა უწყებამ გვაცნობა, რომ არ აგროვებს იმ ტიპის მონაცემებს, რასაც ვითხოვდით. მაგალითად, საქართველოს უზენაეს სასამართლოს არა აქვს აგრეგირებული მონაცემები ჯარიმებზე, რომლებიც სისხლის სამართლის საქმეებში ნარკოტიკულ დანაშაულში მსჯავრდებულებს ეკისრებათ. ამიტომ, სათითაოდ მივმართეთ საქართველოს 34 საქალაქო და რაიონულ სასამართლოს თხოვნით, მოეწოდებინათ ასეთი ინფორმაცია. ყველა სასამართლომ, თბილისის საქალაქო და ბოლნისის რაიონული სასამართლოების გარდა, მოგვაწოდა გამოთხოვილი ინფორმაცია. ამ ორმა სასამართლომ მოგვწერა, რომ ასეთი მონაცემების აღრიცხვას არ აწარმოებენ. უნდა აღინიშნოს, რომ თბილისი საქალაქო სასამართლო ყველაზე დიდი სასამართლოა საქართველოში.

ჩვენ ასევე გამოვიყენეთ სტატისტიკური მონაცემები, რომლებიც გამოქვეყნებულია საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს, უზენაესი სასამართლოს, დაავადებათა კონტროლის და საზოგადოებრივი ჯანმრთელობის ეროვნული ცენტრის და სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის ოფიციალურ ვებგვერდებზე.

განმარტება შესწავლილი ნორმატიული აქტების შესახებ

წარმოდგენილი კვლევის ჩატარების დროს Human Rights Watch-მა და EMC-მ შეისწავლეს შემდეგი კანონები და კანონქვემდებარე აქტები: სისხლის სამართლის კოდექსი, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი, ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსი, კანონი პოლიციის შესახებ, კანონი ნარკოტიკული დანაშაულის წინააღმდეგ ბრძოლის შესახებ, კანონი ნარკოტიკული საშუალებების, ფსიქოტროპული ნივთიერებების, პრეკურსორებისა და ნარკოლოგიური დახმარების შესახებ, და კანონი ახალი ფსიქოაქტიური ნივთიერებების შესახებ. ასევე შესწავლილი იქნა იძულებითი ნარკოტესტირების პროცედურის მარეგულირებელი ბრძანებები, ნარკოტიკული საშუალებებით ზედოზირების შემთხვევებში სამედიცინო დახმარების გაწევის წესები და სხვა საკითხები. კანონები და ნორმატიული აქტები გაანალიზდა რეტროსპექტიულად, 2006 წლამდე და მას შემდეგ მათში შეტანილი ცვლილებების ჩათვლით.

განმარტება გამოყენებულ ტერმინოლოგიაზე

წინამდებარე ანგარიშში გამოყენებული ტერმინი „დეკრიმინალიზაცია“ ნიშნავს საპატიმრო სასჯელის და სხვა სისხლისსამართლებრივი სანქციების გაუქმებას კონკრეტული ქმედებებისთვის. ის ასევე გულისხმობს თანმდევი სამართლებრივი შედეგების აღმოფხვრას, როგორებიცაა ნასამართლობა და სამოქალაქო უფლებების შეზღუდვები.

დეკრიმინალიზაცია არ გულისხმობს ნარკოტიკებთან დაკავშირებული რიგი ქმედებების აუცილებელ ლეგალიზებას.

ტერმინით „ნარკოტიკები“ აღვნიშნავთ ყველა იმ „სპეციალურ კონტროლს დაქვემდებარებულ ნივთიერებას“, რომლებიც ჩამოთვლილია ნარკოტიკული საშუალებების, ფსიქოტროპული ნივთიერებების, პრეკურსორებისა და ნარკოლოგიური დახმარების შესახებ საქართველოს კანონის დანართი №1-ის პირველ და მეორე სიებში. პირველი სია მოიცავს ბრუნვისათვის მკაცრად შეზღუდულ ნარკოტიკულ საშუალებებს, ხოლო მეორე სია მოიცავს ბრუნვისათვის შეზღუდულ ნარკოტიკულ საშუალებებს, რომელთა მოხმარება დაშვებულია სამედიცინო დანიშნულებით, მათ შორის ექიმის რეცეპტით. წინამდებარე ანგარიშში „ნარკოტიკები“ ნიშნავს არალეგალურ ნარკოტიკულ საშუალებებს და ყველა იმ მედიკამენტს, რომლებიც გამოიყენება არასამედიცინო მიზნებით ან მოპოვებულია რეცეპტის გარეშე.

როდესაც ამ ანგარიშში ვამბობთ „ნარკოტიკების ფლობა“ ვგულისხმობთ ნარკოტიკების ფლობას პირადი მოხმარების მიზნით, მათ შორის შეძენას და შენახვას მათი გაყიდვის ან გავრცელების განზრახვის გარეშე.

მრავალი წლის განმავლობაში, ნარკოტიკებისა და ნარკომანიის მონიტორინგის ევროპული ცენტრი (EMCDDA) ნარკოტიკების პრობლემურ მოხმარებას განსაზღვრავდა როგორც „ნარკოტიკული ნივთიერებების რეგულარულ მოხმარებას, რაც რეალურ ზიანს აყენებს (უარყოფით შედეგებს იწვევს) ადამიანს (მათ შორის, წამალდამოკიდებულების, ასევე ჯანმრთელობის, ფსიქოლოგიური და სოციალურ პრობლემების სახით) ან მას ასეთი ზიანის მაღალი ალბათობის/რისკის ქვეშ აყენებს“.[2] ბოლო წლებში EMCDDA-მ შეწყვიტა ამ ტერმინს გამოყენება და ჩაანაცვლა „ნარკოტიკული საშუალებების მომეტებული რისკის შემცველი მოხმარებით“.[3] საქართველოს კონტექსტში ტერმინით „ნარკოტიკული საშუალებების პრობლემური მოხმარება“ ძირითადად აღინიშნება კონტროლირებადი ნივთიერებების ინექციური მოხმარება.

 

I. არსებული კონტექსტი

ნარკოტიკების მოხმარება საქართველოში

საქართველოს მთავრობა ნარკოტიკების მოხმარებაზე არასრულ მონაცემებს აგროვებს. ბოლო 10 წლის განმავლობაში, სხვადასხვა ექსპერტსა და არასამათავრობო ორგანიზაციას ჩატარებული აქვს შედარებით უფრო სიღრმისეული კვლევები ქვეყანაში ნარკოტიკების მოხმარებაზე. 2017 წელს გამოქვეყნებული ბოლო ასეთი კვლევის თანახმად, საქართველოში დაახლოებით 52,500 ინექციური მომხმარებელია, რომელთა მიერ ნარკოტიკების მოხმარება პრობლემურია, რადგან რეგულარულ ხასიათს ატარებს, ზიანს აყენებს მომხმარებელს, ან ასეთი ზიანის მაღალი ალბათობის/რისკის ქვეშ აყენებს მას.[4] საქართველოში ნარკოტიკების პრობლემური მოხმარების დონე, როგორც ჩანს, მატულობს; ამას 2009, 2012 და 2014 წლებში ჩატარებული მსგავსი კვლევები აჩვენებს, რომელთა მიხედვითაც მომხმარებელთა რაოდენობა, აღნიშნული წლების შესაბამისად,  40,000-დან 45,000-მდე და შემდეგ 49,700-მდე გაიზარდა.[5] საქართველოში ნარკოტიკების პრობლემური მომხმარებლების პრევალენტობა მთელი მოსახლეობის 1%-ს, ხოლო 15-დან 64 წლამდე ასაკის მოსახლეობის 2%-ს შეადგენს.[6] იმ მონაცემების მიხედვით, რომლებიც არასამთავრობო ორგანიზაციებმა ნარკოტიკების მოხმარებაზე შეაგროვეს, საქართველო მესამე ადგილზე იქნებოდა იმ 111 ქვეყანას შორის, რომლებშიც გაერთიანებული ერების ორგანიზაციამ ჩაატარა კვლევა 15-64 წლის ასაკის მოსახლეობაში ნარკოტიკების ინექციური მომხმარებლების რაოდენობის დასადგენად.[7]

დაავადებათა კონტროლისა და საზოგადოებრივი ჯანმრთელობის საქართველოს ეროვნულმა ცენტრმა 2016 წელს ჩაატარა კვლევა, რათა გამოევლინა არალეგალური ნარკოტიკის ერთხელ მაინც მოხმარების შემთხვევები 15-16 წლის მოზარდებს შორის. ამ მხრივ საქართველოს მონაცემი საშუალო ევროპულ ინდიკატორზე ნაკლებია. თუმცა, იმავე კვლევამ აჩვენა, რომ მარიხუანის გარდა სხვა ნარკოტიკული საშუალებების მოხმარებით საქართველო უსწრებს ევროპის საშუალო მაჩვენებელს. კერძოდ, ახალი ფსიქოაქტიური ნივთიერებების და ინჰალანტების მიღება 15-16 წლის მოზარდებში უფრო ხშირია, ვიდრე საშუალოდ ევროპაში; ჰეროინის და ექსტაზის (MDMA) მოხმარება ამ ასაკობრივ ჯგუფში თითქმის ორჯერ აღემატება ევროპის საშუალო მაჩვენებელს.[8]

2000-იანი წლების შუა პერიოდიდან საქართველოში ყველაზე გავრცელებულ ინექციურ ნარკოტიკებს კუსტარული ნარკოტიკები წარმოდგენს, რომლებიც კოდეინის და ფსევდოეფედრინის შემცველი წამლების, სანთებელას სითხის და საყოფაცხოვრებო საწმენდი საშუალებებისგან მზადდება და „ვინტის“, „ჯეფის“ და „კრაკადილის“ სახელებითაა ცნობილი.[9] უკანასკნელ წლებში ახალი ტიპის, სინთეზური ნივთიერებების მზარდი გამოყენების გამო ხელისუფლება სპეციალური კანონი მიიღო „ახალი ფსიქოაქტიური ნივთიერებების შესახებ“, რომელიც ქვემოთ არის ამ ანგარიშში აღწერილი.

საქართველოს სამთავრობო უწყებები არ აგროვებენ სრულყოფილ მონაცემებს ნარკოტიკული ნივთიერებებით ზედოზირების შემთხვევების შესახებ. ზიანის შემცირების საქართველოს ქსელმა, რომელიც წევრობაზე დაფუძნებული ქოლგა ორგანიზაციაა და ნარკოტიკების პრობლემურ მოხმარებაზე მუშაობს, საკუთარი მხარდაჭერის სერვისის და წევრი ორგანიზაციების მეშვეობით აღრიცხა ზედოზირების 528 შემთხვევა, მათ შორის 39 გარდაცვალების ფაქტი 2014 წელს. 2015 წელს ქსელმა ზედოზირების 892  შემთხვევა, მათ შორის 50 გარდაცვალების ფაქტი აღრიცხა, ხოლო 2016 წელს ზედოზირების 849 შემთხვევა, მათ შორის 12 გარდაცვალების ფაქტი.[10]

საქართველოში, პატიმრებს შორის ნარკოდანაშაულში მსჯავრდებულთა წილი, სავარაუდოდ, დიდია, თუმცა ბოლო წლებში მცირდება. ევროპის საბჭოსთვის 2015 წელს მიწოდებული მონაცემების მიხედვით, საქართველოში პატიმრების 25%-ზე მეტი (10,242-დან 2,721 პატიმარი) სასჯელს ნარკოდანაშაულისთვის იხდის.[11] კვლევის საწყის ეტაპზე სასჯელაღსრულების და პრობაციის სამინისტრომ Human Rights Watch-ს აცნობა, რომ არ აღრიცხავს პატიმრების რაოდენობას დანაშაულების კატეგორიების მიხედვით.[12] თუმცა, ახალი, 2018 წლის 16 მაისით დათარიღებული წერილით სამინისტრომ გვაცნობა, რომ ორი პატიმარი სასჯელს იხდიდა ნარკოტიკული საშუალების მოხმარების ან მისი მცირე ოდენობით შენახვისთვის (სისხლის სამართლის კოდექსის 273-ე მუხლი), ხოლო 861 პატიმარი - სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისთვის დადგენილ მინიმალურ ზღვარზე მეტი ოდენობით შეძენა-შენახვისთვის, ან გასაღებისთვის (სისხლის სამართლის კოდექსის 260-ე მუხლი). იმავე წერილში ნათქვამი იყო, რომ პირობითი მსჯავრის შეფარდებული აქვს 870 მსჯავრდებულს ნარკოტიკების მოხმარებისთვის, ან მცირე ოდენობით ფლობისთვის, ხოლო 3,462 მსჯავრდებულს - მცირეზე მეტი ოდენობით შეძენა-შენახვისთვის, ან გასაღებისთვის.[13]

ნარკოტიკებთან ბრძოლა და „ნულოვანი ტოლერანტობის“ პოლიტიკა

ათ წელზე მეტია, საქართველოში ნარკოტიკების მოხმარებასა და გასაღებასთან ბრძოლაში პრიორიტეტი დაპატიმრებებს და თავისუფლების აღკვეთას ენიჭება. არალეგალური ნარკოტიკების წინააღმდეგ ბრძოლა 2006 წელს გაძლიერდა, როდესაც ქვეყნის მაშინდელმა პრეზიდენტმა - მიხეილ სააკაშვილმა ორგანიზებულ დანაშაულთან ბრძოლა ერთ-ერთ პრიორიტეტად გამოაცხადა. მან „ნულოვანი ტოლერანტობის“ პოლიტიკა წამოიწყო ყველა დანაშაულის, მათ შორის ნარკოდანაშაულის მიმართ და პირობა დადო, რომ დანაშაულთან ბრძოლის და კანონიერების და წესრიგის აღდგენის მიზნით უმკაცრეს სავალდებულო საპატიმრო სასჯელებს შემოიღებდა.[14] პრეზიდენტმა სააკაშვილმა მოსალოდნელი საკანონმდებლო ცვლილებებიც დააანონსა, რომლებიც ითვალისწინებდა პირობითი სასჯელების გაუქმებას, საპატიმრო სასჯელების დაწესებას მსუბუქი კანონდარღვევებისთვისაც კი, პატიმრობის ვადების გაზრდას და სამოსამართლო დისკრეციის შეზღუდვას ზოგიერთი სახის დანაშაულზე შედარებით მსუბუქი სასჯელების შეფარდებაზე.[15]

იმჟამინდელი ხელისუფლების მიერ „ნულოვანი ტოლერანტობის“ პოლიტიკის განახორციელების შედეგად გამკაცრდა კანონები და რეგულაციები ნარკოტიკულ დანაშაულზე. 2006 წელს პარლამენტმა ახალი ანტინარკოტიკული კანონმდებლობა მიიღო, რომლითაც გაიზარდა ფინანსური ჯარიმები და პატიმრობის ვადები ნარკოდანაშაულებისთვის, შემცირდა მოსამართლის დისკრეცია კანონით განსაზღვრულ მინიმუმზე უფრო მსუბუქი სასჯელის შეფარდების თაობაზე და დაწესდა დამატებითი სანქციები ნარკოტიკულ დანაშაულში მსჯავრდებულებისთვის.

2006 წლამდე არსებული კანონმდებლობით, ექიმის დანიშნულების გარეშე ნარკოტიკული საშუალების მოხმარება ადმინისტრაციული ჯარიმით ისჯებოდა, რომლის ოდენობასაც მოსამართლე ადგენდა სამართალდამრღვევის ხელფასის ან სხვა ეკონომიკური მდგომარეობის გათვალისწინებით. 2006 წელს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსში შეტანილი ცვლილებებით, ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევად განისაზღვრა ნარკოტიკული საშუალების მოხმარების მხოლოდ პირველადი ფაქტი და ფიქსირებულ სანქციად 500 ლარის (190 აშშ დოლარი) ჯარიმა დაწესდა, რაც იმ დროის საარსებო მინიმუმს 5-ჯერ აღემატებოდა.[16]

სისხლისსამართლებრივი სასჯელები გამკაცრდა 2007 წლის ივლისში სისხლის სამართლის კოდექსში შეტანილი ცვლილებებით. კერძოდ, სასჯელის მაქსიმალური ვადა 260(1) მუხლით გათვალისწინებული დანაშაულისთვის (მცირე ოდენობაზე მეტი ნარკოტიკული საშუალების უკანონო შეძენა და შენახვა) 10 წლიდან 11 წლამდე გაიზარდა. ამ ცვლილებით, აღიშნული ქმედება განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულის კატეგორიაში მოექცა, რაც იმას ნიშნავდა, რომ მის ჩადენაში მსჯავრდებულ პირს, სასჯელის მოხდის შემდეგ, 6 წლის ნაცვლად 8 წელი შეუნარჩუნდებოდა ნასამართლობის სტატუსი.[17]

2006 და 2007 წლების სხვა ცვლილებებით გაუქმდა პირობითი მსჯავრი მძიმე და განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულებისთვის და მოსამართლეებს ჩამოერთვათ კანონით დადგენილზე უფრო მსუბუქი სანქციების შეფარდების დისკრეცია სისხლის სამართლის ნებისმიერ, მათ შორის ნარკოტიკული დანაშაულის საქმეებში.[18]

2006 წელს პარლამენტმა მიიღო ანტინარკოტიკული კანონი, რომელიც ნარკოდანაშაულში მსჯავრდებულ პირებს დამატებით უზღუდავს სატრანსპორტო საშუალების მართვის, საექიმო და საადვოკატო საქმიანობის, საჯარო სამსახურში და საგანმანათლებლო დაწესებულებებში საქმიანობის უფლებებს. ნარკოტიკის მოხმარებისთვის მსჯავრდებულებს ეს უფლებები სამი წლით ეზღუდებოდა, ნარკოტიკის შეძენა-შენახვაში მსჯავრდებულებს - 5 წლით. ნარკოდანაშაულის განმეორებით ჩადენა ამ აკრძალვების ვადას 10 წლამდე ზრდის.[19] უფლებების ჩამორთმევის ვადის ათვლა მსჯავრდებულის მიერ საპატიმრო სასჯელის მოხდის დღიდან იწყება.[20]

აღნიშნული კანონის თანახმად, მოსამართლეებს არ აქვთ უფლება, მსჯავრდებულს დამატებითი სანქციები შეუფარდონ ჩადენილი დანაშაულის ინდივიდუალური ნიშნების თუ  სხვა კონკრეტული გარემოებების შეფასების საფუძველზე.[21]

2006 წელს, შინაგან საქმეთა და ჯანდაცვის მინისტრების ერთობლივი ბრძანებით განისაზღვრა იძულებითი ნარკოტესტირების პროცედურები.[22] ეს ბრძანება უფლებას აძლევს სამართალდამცავი სტრუქტურების წარმომადგენლებს, 12 საათის განმავლობაში დააკავონ ადამიანი ნარკოტიკული შემოწმების ჩასატარებლად.[23] ნარკოტესტირების ერთადერთ კრიტერიუმად დადგენილია „საკმარისი საფუძველი“ ვარაუდისათვის, რომ პირი ნარკოტიკის ზემოქმედების ქვეშაა (იძულებით ნარკოტესტირებაზე მეტი ინფორმაციისთვის იხილეთ ანგარიშის მე-2 თავში). 2007 წლის მარტში საექსპერტო დაწესებულებები, სადაც სავალდებულო ნარკოტესტირება ტარდება, სახელმწიფო სამედიცინო ექსპერტიზის ბიუროს იურისდიქციიდან შინაგან საქმეთა სამინისტროს დაქვემდებარებაში გადავიდა.[24]

„ნულოვანი ტოლერანტობის“ პოლიტიკის ეფექტი

ხელისუფლების ზოგიერთი წარმომადგენლის და ნაწილი ანალიტიკოსების აზრით „ნულოვანი ტოლერანტობის“ პოლიტიკა წარმატებული აღმოჩნდა, რადგან შეამცირა დანაშაული და გააძლიერა საზოგადოებაში უსაფრთხოების განცდა.[25] ეს პერიოდი ასევე დაემთხვა საქართველოში პატიმრების რაოდენობის გასამმაგებას 2005-2011 წლებში.[26]

2006-2008 წლებში, ანუ „ნულოვანი ტოლერანტობის“ პოლიტიკის პირველი ორი წლის განმავლობაში, რეგისტრირებულ ნარკოდანაშაულთა რაოდენობა გასამმაგდა.[27] ასევე, 2006 წლიდან 2008 წლამდე, ნარკოდანაშაულის წილი დანაშაულების საერთო რაოდენობაში 5.6%-დან თითქმის 20%-მდე გაიზარდა და სიდიდით მხოლოდ საკუთრების წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულებს ჩამოუვარდებოდა.[28]

ხელისუფლების წარმომადგენლები აცხადებდნენ, რომ „ნულოვანი ტოლერანტობის“ პოლიტიკას ნარკოტიკების გასინჯვისგან ადამიანების შეკავების ეფექტიც ჰქონდა. მაგალითად, 2011 წელს იუსტიციის სამინისტროს ყოფილმა მაღალჩინოსანმა, ერთ-ერთ სატელევიზიო ტოქშოუში განაცხადა, რომ ამ პოლიტიკის შედეგად გაიზარდა ნარკომომხმარებელთა ასაკი, რადგან წინა წლებთან შედარებით, ნაკლებმა ადამიანმა დაიწყო ნარკოტიკების მოხმარება; შემცირდა არალეგალური ნარკოტიკების ხელმისაწვდომობა და დრამატულად გაიზარდა მათი ფასი; თუმცა, უცნობია რა მონაცემებს ეყრდნობოდა ეს მტკიცება.[29]

სინამდვილეში, აღნიშნული პოლიტიკის შედეგად ნარკოტიკების მოხმარება არ შემცირებულა. პირიქით, გაიზარდა ნარკოტიკის პრობლემური მომხმარებლების რაოდენობა. ერთ-ერთი გათვლის თანახმად, ნარკოტიკის ინექციური მომხმარებლების რაოდენობა 40,000-დან 49,700-მდე გაიზარდა 2009 წლიდან 2014 წლამდე,[30] ხოლო მეორე გათვლის თანახმად, ასეთი მომხმარებლების რაოდენობამ 52,000-ს გადააჭარბა 2017 წელს.[31] ნულოვანი ტოლერანტობის პერიოდში „ნარკოტიკების არალეგალურ ბაზარზე“ ახალი ნივთიერებები გაჩნდა, რომლებიც უფრო საშიში იყო მომხმარებელთა ჯანმრთელობისა და უსაფრთხოებისთვის.[32] ზემოხსენებულ სატელევიზიო ტოქშოუში, იუსტიციის სამინისტროს ყოფილმა მაღალჩინოსანმა ასევე აღნიშნა: „ის, რომ შავ ბაზარზე ნარკოტიკები ძალიან გაძვირდა, ამან გამოიწვია ის, რომ ნარკოტიკების მომხმარებლები გადავიდნენ „ჯეფის“, „ნიანგის“ მოხმარებაზე და ათასი ჯურის რაღაც ნაგავზე, რაც ძალიან სერიოზულ ზიანს აყენებს ჯანმრთელობას და თუ, ვთქვათ, ჰეროინის ან მორფინის მოხმარების შემთხვევაში ჯანმრთელობაზე უფრო ნაკლებად აისახებოდა და კარგადაც გამოიყურებოდნენ ნარკოტიკების მომხმარებლები, ამ შემთხვევაში ეს იმიჯიც სერიოზულად იქნა შელახული... ამ შემთხვევაში, უბრალოდ, ორგანიზმი ლპება.“[33]

ნარკოტიკული საშუალებების მოხმარება საქართველოში 1990-იანი წლების შუა პერიოდში, საქართველოს ნარკომოხმარების ბაზარზე ნედლი ოპიუმი ჰეროინმა ჩაანაცვლა, მაგრამ 2005 წლისთვის უპირატესობა სუბუტექსის აბებმა მოიპოვა. დაახლოებით იმავე დროს ფართოდ გავრცელდა კუსტარული საინექციო ნარკოტიკული საშუალებები „ჯეფი“ და „ვინტი“. 2009 წლისთვის გახშირდა სუბუტექსის ინქეციური მოხმარება და გავრცელდა პოლინარკომანია (2 ან მეტი ნარკოტიკული ნივთიერების ერთდროულად მოხმარება). 2012 წლისთვის ყველაზე გავრცელებული საინექციო საშუალება იყო დეზომორფინი (ანუ „კრაკადილი“), კოდეინის შემცველობის მქონე წამლებისგან კუსტარულად დამზადებული ოპიოიდი. საქართველოში ნარკოტიკული საშუალებების მოხმარების შესახებ მეტი ინფორმაციისთვის იხილეთ - Policing, massive street drug testing and poly-substance use chaos in Georgia – a policy case study,” Otiashvili et all, January 16, 2016, https://substanceabusepolicy.biomedcentral.com/articles/10.1186/s13011-016-0049-2 (ნანახია 2018 წლის 26 იანვარს).

საქართველოს პარლამენტის უმრავლესობის ლიდერმა, არჩილ თალაკვაძემ Human Rights Watch-ს უთხრა, რომ მისი აზრით, მხოლოდ სამართალდაცვით მიდგომაზე დამყარებული ნარკოპოლიტიკა საზიანოა საზოგადოებისთვის:

„პრობლემა უბრალოდ თვალს მოეფარა; ნარკოვაჭრობამ იატაკქვეშეთში გადაინაცვლა. ის უხილავი გახდა სახელმწიფო სისტემებისთვის, მათ შორის ჯანდაცვის სისტემისთვის. ჩვენ კონტროლი დავკარგეთ ნარკოტიკების მოხმარებით გამოწვეული ჯანმრთელობის პრობლემების მასშტაბსა და ზედოზირების შემთხვევებზე. ასეთმა პოლიტიკამ შავი ბაზარიც გაამდიდრა. როდესაც ტრადიციული ნარკოტიკები ქუჩას მოაცილეს, მომხმარებლებმა უფრო მავნე ნივთიერებების - „ჯეფის“, „ვინტის“, „კრაკადილის“ მოხმარება დაიწყეს, რომლებმაც, თავის მხრივ, მეტი ფსიქიკური და ფიზიკური ჯანმრთელობის პრობლემები წარმოშვა. შედეგად, ათასობით ადამიანი მოხვდა სისხლის სამართლის სისტემაში.“[34]

თალაკვაძემ ისიც დაამატა, რომ  ნარკომომხმარებლების პატიმრობამ დამატებითი პრობლემები შეუქმნა საქართველოს პენიტენციურ სისტემას:

„საქართველოში ნარკომომხმარებლებს აპატიმრებდნენ, ციხეებში მათ არ უტარებდნენ შესაბამის მკურნალობას და აბსტინენციის დროს ისინი ციხის სხვა პატიმრებს აწუხებდნენ, თავს იკლავდნენ ან თვითმკვლელობის მცდელობები ჰქონდათ. ციხიდან გამოშვების შემდეგ ბევრი მათგანი აგრძელებდა ნარკოტიკების მოხმარებას და ისევ იმავე სისტემაში ბრუნდებოდა; ბევრი მათგანი C ჰეპატიტით იყო დაავადებული და ინფექციის წყაროს წარმოადგენდა ციხეში მყოფთათვის და ზოგადად, მოსახლეობისთვის.“[35]

[36]

ნარკოტიკებთან ბრძოლის ახალი კანონების შედეგად, დრამატულად იმატა ნარკოდანაშაულში მსჯავრდებული პირების რაოდენობამ, რომლებიც საპატიმრო სასჯელს იხდიდნენ და გაიზარდა ნარკოდანაშაულისთვის გადახდილი ჯარიმების მოცულობა.[37] ერთ-ერთი გათვლების თანახმად, 2008-2009 წლებში 44 მილიონ ლარზე მეტი (26,500,000 აშშ დოლარი) იქნა გადახდილი ნარკომომხმარებლების მიერ.[38] ამ ჯარიმების ზეგავლენა ოჯახებზე ქვემოთ არის განხილული.

ლიბერალიზაციის მცდელობა „ნულოვანი ტოლერანტობის“ შემდეგ

2012 წლის ოქტომბერში ხელისუფლების შეცვლის შემდეგ, „ქართული ოცნების“ ახალმა მმართველმა კოალიციამ ვალდებულება აიღო სისხლის სამართლის პოლიტიკის, მათ შორის ნარკოპოლიტიკის ლიბერალიზაციის განხორციელებაზე.[39] 2012 წლის დეკემბერში პარლამენტმა მიიღო ამნისტიის შესახებ კანონი, რომელიც ნარკოდანაშაულსაც შეეხო. მსჯავრდებულები, რომლებიც სასჯელს იხდიდნენ ნარკოტიკების მოხმარებისა და შეძენა-შენახვისთვის, საპატიმრო სასჯელებისგან გათავისუფლდნენ.[40] ამნისტიის შემდეგ, პატიმართა რაოდენობა თითქმის სამჯერ შემცირდა, თუმცა არ არის ცნობილი, გათავისუფლებულთაგან რამდენი იხდიდა სასჯელს ნარკოდანაშაულისთვის, რადგან ამის ოფიციალური მონაცემები არ არსებობს.[41]

2013 წლის ბოლოს, ნარკომანიასთან ბრძოლის უწყებათაშორისმა საკოორდინაციო საბჭომ მიიღო ნარკომანიის წინააღმდეგ ბრძოლის სახელმწიფო სტრატეგია.[42] სტრატეგიაში ხაზგასმული იყო საზოგადოებრივი ჯანდაცვის, ზიანის შემცირების პროგრამების, ნარკომომხმარებლების მიმართ სტიგმისა და დისკრიმინაციის დაძლევის მნიშვნელობა, ასევე, მეტი მონაცემების საჭიროება ნარკოპოლიტიკის უკეთ წარმართვისთვის. (დამატებითი ინფორმაცია სახელმწიფო სტრატეგიის შესახებ იხილეთ ანგარიშის მე-3 თავში).

სტრატეგიის დამტკიცების შემდეგ, პარლამენტმა მნიშვნელოვანი საკანონმდებლო ცვლილებები გაატარა, რომლებითაც შემსუბუქდა სასჯელები ზოგიერთი ნარკოტიკული დანაშაულისთვის. 2015 წლის ივლისში, სისხლის სამართლის კოდექსის 260-ე მუხლში შეტანილი ცვლილებით, პირადი მოხმარების მიზნით ნარკოტიკული საშუალების კრიმინალური პასუხისმგებლობისთვის დადგენილ მინიმალურ ზღვარზე მეტი ოდენობით შეძენა-შენახვისთვის სასჯელის მაქსიმალურ ვადად 6 წლამდე პატიმრობა განისაზღვერა, მაშინ როცა საკანონმდებლო ცვლილებებამდე აღნიშნული ქმედება 11 წლამდე პატიმრობით ისჯებოდა. პირადი მოხმარების მიზნით ნარკოტიკული საშუალების შეძენა-შენახვისგან გაიმიჯნა ნარკოტიკული საშუალებების გასაღება ან გავრცელება, რისთვისაც სასჯელის სახედ 6-დან 11 წლამდე თავისუფლების აღკვეთა განისაზღვრა. შერბილდა სასჯელი ნარკოტიკების დიდი ოდენობით შენახვაზეც, რაც საპატიმრო ვადის 7-14 წლიდან 5-8 წლამდე შემცირებაში გამოიხატა.

სახელმწიფო სტრატეგიის განხორციელების პროცესის ნაწილი იყო 2014 წლის აგვისტოში ჯანდაცვის სამინისტროს მიერ შეტანილი ცვლილებები 2000 წლის 5 დეკემბრის ბრძანებაში, რომელიც სამედიცინო დახმარების პერსონალს ავალდებულებდა ზედოზირების შემთხვევების სამართალდამცავებისთვის შეტყობინებას. გარდაუვალი სისხლისამართლებრივი დევნის შიშით, ნარკომომხმარებლები არ იძახებდნენ სასწრაფო დახმარებას ზედოზირების შემთხვევაში და ამით საკუთარ თუ სხვის სიცოცხლეს სერიოზულ საფრთხეს უქმნიდნენ.[43]  

2015 წლის სექტემბერში საქართველოს შინაგან საქმეთა მინისტრმა გამოსცა ბრძანება, რომელშიც ახალი, ოდნავ უფრო კონკრეტული მითითებები იყო იძულებითი ნარკოტესტირების შესახებ.[44] ბრძანებაში ნარკოტესტირების ერთ-ერთ საფუძვლად მითითებული იყო პოლიციის „ოპერატიული“ ინფორმაცია, რომ პირმა მოიხმარა ნარკოტიკული საშუალება, ან იმყოფება მისი ზემოქმედების ქვეშ. 2015 წლის ინსტრუქცია და იძულებითი ნარკოტესტირება წინამდებარე ანგარიშის ერთ-ერთ მომდევნო თავშია განხილული.

2014 წელს პარლამენტმა მიიღო კანონი ახალი ფსიქოაქტიური ნივთიერებების შესახებ, რომელშიც კანონში ჩამოთვლილი ფსიქოაქტიური ნივთიერებების უკანონო დამზადება, წარმოება, შეძენა, შენახვა, ტრანსპორტირება ან გადაცემა დანაშაულად არის განსაზღვრული. ამ ქმედებებისთვის სასჯელად მაქსიმუმ 5 წლით თავისუფლების აღკვეთა დადგინდა.[45]

კუსტარული ნარკოტიკების მოხმარების ზრდაზე რეაგირების მიზნით, ასევე ცვლილებები შევიდა კანონმდებლობაში. ამ ცვლილებებით სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობა განისაზღვრა კოდეინის, ეფედრინის, ნორეფედრინის და ფსევდოეფედრინის შემცველი წამლებით უკანონო ვაჭრობისთვის, რომლებიც „კრაკადილის“, „ვინტის“ და „ჯეფის“დასამზადებლად გამოიყენება.[46]   

მკურნალობის და რეაბილიტაციის პროგრამები

ამ ანგარიშის მიზანს არ წარმოადგენს საქართველოში არსებული ნარკომომხმარებლების მკურნალობის და რეაბილიტაციის პროგრამების ვრცლად განხილვა, ან მათი ხარისხის შეფასება. თუმცა, მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ სახელმწიფო  ნარკოტიკების მომხმარებლებს უფასოდ სთავაზობს ოპიოიდური დამოკიდებულების მეტადონით ან სუბოქსონით ჩანაცვლების თერაპიას და ხანმოკლე დეტოქსიკაციის და რეაბილიტაციის სერვისს. 2012 წლის შემდეგ ხელისუფლებამ მნიშვნელოვნად გაზარდა ამ პროგრამების დაფინანსება.

საქართველოს მთავრობამ გადადგა დამატებითი ნაბიჯები, რომ რეაბილიტაციის ეს 2 პროგრამა მეტი ნარკმომხმარებლისთვის გამხდარიყო ხელმისაწვდომი. 2015 წელს გაუქმდა ლიმიტი პაციენტების რაოდენობაზე, რომლებსაც კონკრეტული პერიოდის განმავლობაში შეეძლოთ მეტადონით ჩანაცვლების პროგრამით სარგებლობა. 2017 წელს ხელისუფლებამ გააუქმა 110 ლარის თვიური თანადაფინანსების მოთხოვნა ჩანაცვლებითი თერაპიის მომსახურებით სარგებლობისთვის.[47]

მეტადონით ჩანაცვლების პროგრამაში ჩართვის ერთ-ერთ შემაფერხებელ ფაქტორად ნარკომომხმარებლები ასახელებენ რისკს, რომ სხვებიც შეიტყობენ მათი წამალდამოკიდებულების შესახებ. 33 წლის ზუგდიდელი გელა მიქავას თქმით, „ზუგდიდის მეტადონის პროგრამა ქალაქის ცენტრში მდებარეობს. შეუძლებელია იქ მიხვიდე და მთელმა ქალაქმა არ გაიგოს, რომ მეტადონის პროგრამაში ხარ ჩართული. ჩვენ ვიცით, ამას რა შედეგები მოყვება: ნარკომანი ვერ იმუშავებს საჯარო სექტორში. რაც შეეხება კერძო სექტორს, არც მათ სურთ ნარკომანი თანამშრომლები.“[48]

ხელისუფლებას ჯერ არ შეუმუშავებია ფსიქოტროპული ნივთიერებების პრევენციის პროგრამა და არც ფსიქო-სოციალური რეაბილიტაციის გრძელვადიან პროგრამებს სთავაზობს წამალდამოკიდებულ ადამიანებს. ექსპერტთა დამოუკიდებელი ჯგუფის კვლევამ აჩვენა, რომ „რეაბილიტაციის კომპონენტის არარსებობა დრამატულად ამცირებს მკურნალობის ეფექტიანობას და ხშირად, წარუმატებელი მკურნალობის მთავარი მიზეზი ხდება.“[49]

II. რეპრესიული ანტინარკოტიკული კანონმდებლობა და პრაქტიკა

ანტინარკოტიკული კანონმდებლობის მიმოხილვა

კანონი ნარკოტიკული საშუალებების, ფსიქოტროპული ნივთიერებების, პრეკურსორებისა და ნარკოლოგიური დახმარების შესახებ (რომელსაც ჩარჩო კანონსაც უწოდებენ) არეგულირებს ნარკოტიკების კანონიერ ბრუნვას საქართველოში, ხოლო ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსი და სისხლის სამართლის კოდექსი ადგენს და განსაზღვრავს სანქციებს ნარკოტიკული სამართალდარღვევებისთვის და დანაშაულებისთვის.

ნარკოტიკული საშუალების უკანონო მოხმარების ან მისი მცირე ოდენობით პირადი მოხმარების მიზნით ფლობის პირველადი ფაქტი ადმინისტრაციული სამართალდარღვევაა, რომელიც ისჯება 500 ლარის ოდენობის ჯარიმით ან 15 დღემდე ადმინისტრაციული პატიმრობით.[50] ამ ქმედების გამეორება პირველი შემთხვევიდან ერთი წლის განმავლობაში სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობას ითვალისწინებს და ისჯება მინიმუმ 1000 ლარის ჯარიმით ან 1 წლამდე პატიმრობით.[51]

პატიმრობა ერთადერთი სასჯელია მცირეზე მეტი ოდენობით ნარკოტიკული საშუალების უკანონოდ შენახვის, დამზადების, წარმოების, შეძენის, გადაზიდვის, გადაგზავნის ან გასაღებისთვის.[52] პატიმრობის ვადა დამოკიდებულია სხვადასხვა გარემოებაზე, რომელთაგან ერთ-ერთი მთავარი ამოღებული ნარკოტიკული საშუალების ოდენობაა. ჩარჩო კანონი ადგენს მცირე, დიდ და განსაკუთრებით დიდ ოდენობებს 200-ზე მეტი ნარკოტიკული საშუალებისა და 67 ფსიქოტროპული ნივთიერებისთვის.[53] 

ნარკოტიკული საშუალებების უკანონო ფლობა იმ მოცულობით, რომელიც ჩარჩო კანონით განსაზღვრულ მცირე ოდენობას აღემატება (ჩარჩო კანონით ოდენობის ამ კატეგორიას „სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობის საწყისი ოდენობა“ ეწოდება) , მძიმე დანაშაულად ითვლება მაშინაც კი, როდესაც ეს პირველადი ფაქტია. სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობის საწყისი ოდენობით (შემდგომში „საშუალო ოდენობა“) ნარკოტიკული საშუალების, მაგალითად, 0.05 გრამი მორფინის ფლობისთვის, სასჯელის სახით 6 წლამდე თავისუფლების აღკვეთაა (ამ ტიპის დანაშაულისთვის პატიმრობის სავალდებულო მინიმალური ვადა არის 6 თვე) განსაზღვრული;[54] დიდი ოდენობით ნარკოტიკის შეძენა-შენახვა 5-დან 8 წლამდე პატიმრობით ისჯება, ხოლო განსაკუთრებით დიდი ოდენობით - 8-დან 20 წლამდე ან უვადო პატიმრობით, მიუხედავად იმისა, თუ რა მიზნით იყო ნარკოტიკული საშუალება შეძენილი/შენახული.

ჩარჩო კანონი არ ადგენს მცირე და საშუალო ოდენობებს იმ ნივთიერებების თითქმის სამი მეოთხედისთვის, რომლებიც ნარკოტიკული საშუალებების შესაბამის სიებშია შეტანილი. ასეთი ნივთიერებების უმცირესი ნაწილაკებიც კი, რომელთა შორისაცაა საქართველოში ფართოდ მოხმარებული ამფეტამინი, მეთამფეტამინი და დეზომორფინი, ავტომატურად ითვლება დიდ ოდენობად, ხოლო 1 გრამზე მეტი - განსაკუთრებით დიდ ოდენობად.[55] ეს კი ნიშნავს, რომ ადამიანს, თუ ის დაიჭირეს თუნდაც უკვე მოხმარებული შპრიცით, რომელშიც ასეთი ნარკოტიკის ნარჩენია, 5-დან 8 წლამდე პატიმრობა ემუქრება. (დამატებითი ინფორმაცია დაუდგენელი დოზების შესახებ, რომლებსაც არაპროპორციული სანქციები მოყვება, იხილეთ მე-2 თავში).

როგორც ზემოთ აღინიშნა, „ახალი ფსიქოაქტიური ნივთიერებების შესახებ“ კანონის საფუძველზე კრიმინალიზებულია ამ ნივთიერებების ნებისმიერი ოდენობით (ახალი ფსიქოაქტიური ნივთიერებები) უკანონო დამზადება, წარმოება, შეძენა, შენახვა, გადაზიდვა ან გადაგზავნა. სისხლის სამართლის კოდექსი ამ ქმედებებისთვის 5 წლამდე თავისუფლების აღკვეთას ითვალისწინებს, თუ სახეზე არ არის პასუხისმგებლობის დამამძიმებელი სხვა გარემოება.[56]

იძულებითი ნარკოტესტირება

თვითნებური დაკავება ნარკოტესტირებისთვის

ყოველ წელს სამართალდამცავი უწყებების წარმომადგენლები ათასობით ადამიანს აკავებენ ქუჩაში იძულებითი ნარკოლოგიური შემოწმების ჩატარების მიზნით. ექსპერტიზის დადებითი პასუხი ხშირად ერთადერთი საფუძველია ნარკოტიკების მოხმარებისთვის ადმინისტრაციული სახდელის დაკისრების ან სისხლის სამართლის ბრალდების წარდგენისთვის.

ნარკოტესტირების პროცედურები თავდაპირველად შინაგან საქმეთა სამინისტროსა და შრომის, ჯანმრთელობის და სოციალური დაცვის სამინისტროს ერთობლივი ბრძანებით განისაზღვრა.[57] 2015 წელს შინაგან საქმეთა მინისტრმა გამოსცა ახალი ბრძანება, რომელიც პოლიციას აძლევდა პირის გაჩერების და იძულებითი ნარკოლოგიური შემოწმებისთვის გადაყვანის უფლებას, თუ არსებობდა „საკმარისი საფუძველი“ [მათ შორის, პოლიციის ოპერატიული ინფორმაცია] ეჭვისთვის, რომ ის ნარკოტიკული ზემოქმედების ქვეშ იმყოფებოდა.[58]

ტესტირებაზე გადაყვანის ზოგადი საფუძვლები პოლიციას აძლევს დიდ თავისუფლებას, თვითნებურად დააკავოს ადამიანები; ამ მოსაზრებას ადასტურებს ტესტირების უარყოფითი შედეგების ამსახველი მონაცემებიც, რომლებიც ქვემოთ არის ნაჩვენები.[59] 2015 წლის ნოემბერში სახალხო დამცველმა სარჩელი შეიტანა საკონსტიტუციო სასამართლოში იძულებითი ნარკოტესტირების არაკონსტიტუციურობის თაობაზე. მისი მტკიცებით, ეს პრაქტიკა თვითნებური თავისუფლების აღკვეთის ტოლფასია, რა დროსაც დაკავებულები არ სარგებლობენ დაცვის იმ საშუალებებით, რაც სისხლის სამართლის საქმეზე დაკავებულებს ეძლევათ.[60] სარჩელის შეტანიდან სამი წელი გავიდა, მაგრამ ამ საქმის განხილვა ჯერ არ დასრულებულა.

იძულებითი ნარკოტესტირების მონაცემები და პროცედურები

შინაგან საქმეთა სამინისტროს ინფორმაციით, 2012-2016 წლებში პოლიციამ 193,918 ადამიანს ჩაუტარა ტესტი ნარკოტიკის მოხმარებაზე. თუ დავუშვებთ, რომ ტესტები ყოველთვის სხვადასხვა ადამიანებს უტარდებოდა, გამოვა, რომ ამ პერიოდში ნარკოტესტირება ჯამში საქართველოს მოსახლეობის 5%-ზე მეტმა გაიარა.[61] ნარკოტიკის მოხმარება ტესტირებისთვის დაკავებულ ადამიანთა მესამედზე ნაკლებს დაუდასტურდა. სხვა სიტყვებით თუ ვიტყვით, 130,000-ზე მეტ ადამიანს აიძულეს ტესტის ჩატარება მიუხედავად იმისა, რომ არ იყვნენ ნარკოტიკის ზემოქმედების ქვეშ.

სახალხო დამცველის აპარატის მიერ ქუთაისში ჩატარებულმა კვლევამ აჩვენა, რომ 2014 და 2015 წლებში იძულებითი ნარკოტესტირებისთვის დაკავებული 11,666 ადამიანიდან, ტესტების 80%-ის[62] შემთხვევაში შედეგები უარყოფითი იყო.[63]

საქართველოში 17 საექსპერტო დაწესებულებაა.[64] 2007 წლის მარტში ეს დაწესებულებები სახელმწიფო სამედიცინო ექსპერტიზის ბიუროს იურისდიქციიდან შინაგან საქმეთა სამინისტროს დაქვემდებარებაში გადავიდა, რომელიც უფლებამოსილია შეისყიდოს და ჩაატაროს ნარკოლოგიური ტესტები. 2013 წელს სამინისტრომ თითო ტესტირებაზე საშუალოდ 52.8 ლარი ($28) დახარჯა, რაც ჯამში თითქმის 1.7 მილიონი აშშ დოლარი გამოდის.[65]

ზეწოლა ნიმუშის ჩაბარებისთვის: დაკავებულთა ისტორიები

სავალდებულო ნარკოტესტირებისთვის ჩატარების მიზნით, პოლიცია უფლებამოსილია გააჩეროს და იძულებით გადაიყვანოს ადამიანები საექსპერტო დაწესებულებაში. ზოგიერთ შემთხვევაში საექსპერტო დაწესებულებაში გადაყვანას წინ უძღვის პირის პოლიციის განყოფილებაში მიყვანა. საექსპერტო დაწესებულებაში გადაყვანაზე პოლიციის მოთხოვნისადმი დაუმორჩილებლობა ადმინისტრაციული ჯარიმით ან 15 დღემდე პატიმრობით შეიძლება დაისაჯოს.[66] ამავე დროს, საექსპერტო დაწესებულებაში ნებაყოფლობით გადაყვანაზე უარის შემთხვევაში პოლიცია უფლებამოსილია, პირი დააკავოს და იძულებით გადაიყვანოს საექსპერტო დაწესებულებაში.[67] ტესტირებისთვის ბიოლოგიური მასალის (შარდი) ჩაბარებაზე უარის შემთხვევაში კი, პოლიცია უფლებამოსილია, პირი 12 საათით ჰყავდეს დაკავებული საექსპერტო დაწესებულებაში.[68] ამ დროის განმავლობაში დაკავებული დაუცველია პოლიციის მხრიდან მისი უფლებების შელახვისგან.

Human Rights Watch-ი ნარკოტესტირებისთვის იძულებით გადაყვანილ 50-ზე მეტ ადამიანს გაესაუბრა. თითქმის ყველამ აღნიშნა, რომ საექსპერტო დაწესებულებებში დაკავების დროს პოლიციამ არ მისცა მათ შესაძლებლობა, ესარგებლათ პროცესუალური უფლებებით, როგორიცაა ადვოკატთან დაკავშირება ან ოჯახის ინფორმირება დაკავების შესახებ. Human Rights Watch-მა შეისწავლა შემთხვევები, როდესაც პოლიცია დაკავებულებს, რომლებიც უარს ამბობდნენ შარდის ჩაბარებაზე, არ აძლევდა საპირფარეშოთი სარგებლობის უფლებას; ფიზიკური შეურაცხყოფით თუ სხვა უკანონო ქმედებებით აიძულებდა, ჩაებარებინათ ნიმუში; არ აძლევდა სატელეფონო ზარის ან სხვა იმ უფლებით სარგებლობის საშუალებას, რაც სხვა ვითარებაში დაკავებულებს ეძლევათ. იყო შემთხვევები, როდესაც ნარკოტესტირების პროცესს პოლიცია დაკავებულებზე ზეწოლისთვის იყენებდა, რომ ინფორმატორები გამხდარიყვნენ. საექსპერტო დაწესებულებები, სადაც ნარკოლოგიური შემოწმება ტარდება, შინაგან საქმეთა სამინისტროს დაქვემდებარებაშია და არ არის მოწყობილი ადამიანების რამდენიმე საათით დასაკავებლად.

36 წლის ნიკა ფანცულაია ზუგდიდში ცხოვრობს. ის არ მალავს, რომ ნარკოტიკების მომხმარებელია. 2016 წელს პოლიციამ ის ქუჩაში რამდენჯერმე გააჩერა და ნარკოლოგიური შემოწმების მიზნით დააკავა. ფანცულაია იხსენებს, რომ ერთ-ერთი ასეთი შემთხვევის დროს, როდესაც შარდის ნიმუშის ჩაბარებაზე უარი თქვა, პოლიციას ის 12 საათით ჰყავდა დაკავებული საექსპერტო დაწესებულებაში და მთელი ეს პერიოდი არ ეძლეოდა საპირფარეშოთი სარგებლობის უფლება; 12 საათის გასვლის შემდეგ, პოლიციამ ის გაათვისუფლა, თუმცა 5 წუთში ისევ დააკავა მომდევნო 12 საათით.[69] როგორც ფანცულია ყვება:

„ზუგდიდის პოლიციამ აპრილში დამაკავა და ნარკოტესტირებაზე გადამიყვანა. ვიცოდი, შემეძლო, არ ჩამებარებინა ბიოლოგიური მასალა (შარდი). თუმცა, პოლიციამ 12 საათით დამაკავა, მაშინებდა და მაშანტაჟებდა. არ მომცეს უფლება, მესარგებლა საპირფარეშოთი. 12 საათის გასვლის შემდეგ „გამათავისუფლეს“ და 5 წუთში ისევ შემაბრუნეს საექსპერტო დაწესებულებაში დამატებითი 12 საათით. სხვა გზა არ მქონდა და ჩავაბარე შარდის ნიმუში.“[70]

ტესტირებით ფანცულაიას ნარკოტიკული საშუალების მოხმარება დაუდასტურდა; პოლიციამ მას ბრალი წაუყენა სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენაში, რადგან ეს ნარკოტესტირების დადებითი შედეგის მეორე შემთხვევა იყო 1 წლის განმავლობაში. სასამართლომ მას 3,000 ლარის ჯარიმა დააკისრა.[71]

42 წლის ოზურგეთელი გიორგი კაპანაძე უკვე 20 წელია ინექციურ ნარკოტიკს მოიხმარს.[72] კაპანაძემ ნარკოტესტირებაზე იძულებით გადაყვანის მრავალი შემთხვევიდან 2 აღწერა. პირველი შემთხვევა 2014 წლის მარტში მოხდა. ის მცხეთის საავადმყოფოში ძმის სანახავად მიდიოდა, როდესაც პოლიციამ გააჩერა. კაპანაძემ უარი თქვა შარდის ნიმუშის ჩაბარებაზე და ადვოკატთან დაკავშირება მოახერხა, რომელმაც მისი გათავისუფლება შეძლო.[73] მეორე შემთხვევა 2016 წლის აპრილში მოხდა, ბათუმში. ადგილობრივმა პოლიციამ კაპანაძე ბათუმის საექსპერტო დაწესებულებაში გადაიყვანა და 18 საათის განმავლობაში ჰყავდა იქ დაკავებული. კაპანაძის თქმით, ამ დროის განმავლობაში მან პოლიციის მხრიდან სხვადასხვა ფორმის ზეწოლა და არასათანადო მოპყრობა განიცადა:

„ჩემი მეგობარი და მე დაგვაკავეს და ჯერ ბათუმის პოლიციის განყოფილებაში გადაგვიყვანეს. ჩემ მეგობარს შეეშინდა და ნიმუში მაშინვე ჩააბარა. ჩემ გასატეხად კი მეტი დრო დასჭირდათ. თავიდან, როცა ნიმუშის ჩაბარებაზე უარი ვთქვი, დამცინოდნენ, მეუბნებოდნენ რომ „ძველი სკოლის“ პოლიციელები იყვნენ და უარით თავს ვერ დავიძვრენდი. დაცინვამ შედეგი რომ არ გამოიღო, დამარტყეს. პოლიციაში 18 საათით დამტოვეს. არც დარეკვის უფლება მომცეს, არც ადვოკატთან დაკავშირების და არც საპირფარეშოთი სარგებლობის. მთელი ამ ხნის განმავლობაში მაშინებდნენ. ბოლოს, ისეთ მდგომარეობამდე მივედი, რომ თავს კედელს ვურტყამდი და თვითმკვლელობაზე ვფიქრობდი. არასდროს მინახავს ასეთი გახარებული და ამაყი პოლიციელები, როდესაც ნიმუშის ჩაბარებას დავთანხმდი“.[74]

კაპანაძის ტესტირების პასუხი დადებითი იყო. ვინაიდან ეს დადებითი შედეგის პირველადი ფაქტი იყო, მას ნარკოტიკის მოხმარებისთვის 500 ლარის ადმინისტრაციული ჯარიმა დაეკისრა.

Human Rights Watch-ის მიერ შესწავლილ ერთ-ერთ საქმეში, საექსპერტო დაწესებულებაში იძულებით გადაყვანილი პირი, დაწესებულებიდან გათავისუფლების შემდეგ მალევე გარდაიცვალა. 2015 წლის 17 ივნისს, პოლიციამ 59 წლის ქუთაისელი ტაქსის მძღოლი, ლევან აბზიანიძე ადგილობრივ საექსპერტო დაწესებულებაში გადაიყვანა ნარკოტესტირებისთვის. მისი ცოლის მონათხრობის მიხედვით, აბზიანიძეს პოლიციის გადაცმული თანამშრომლები რიგით მომხმარებლებლად გაეცნენ და საექსპერტო დაწესებულებასთან მიყვანა სთხოვეს.[75] დაწესებულებასთან რომ მიიყვანა, პოლიციელებმა აბზიანიძეს ნარკოლოგიური შემოწმებისთვის გაყოლა უბრძანეს. ის სამი საათი ჰყავდათ დაკავებული, რა დროსაც აბზიანიძემ ნიმუში ჩააბარა და ტესტირებამ უარყოფითი შედეგი აჩვენა. პოლიციას მეორე ნიმუშის აღება უნდოდა, რისთვისაც აბზიანიძეს შარდმდენი პრეპარატები დაალევინეს. როგორც აბზიანიძის ცოლი, მადონა ჯიქია ყვება: 

„პოლიციამ ტელეფონით ერთხელ დარეკვის საშუალებაც კი არ მისცა და აიძულებდა, ინფორმატორი გამხდარიყო. გარდაცვალებამდე რამდენიმე საათით ადრე, ლევანი ჩვენს ვაჟს ესაუბრა და ეს ინციდენტი დეტალურად აღუწერა.

დაწესებულებიდან წამოსვლის შემდეგ სამსახურში შემომიარა; ყბა უკანკალებდა და ცუდად გამოიყურებოდა, მაგრამ დაღლილობას მივაწერე და სახლში წასვლა ვურჩიე. მე და ჩვენ ვაჟს გველოდებოდა სკევრში, ჩვენი სახლის გვერდით, როდესაც მოულოდნელად დავარდა და ვეღარაფერი ვუშველეთ“.[76]

Human Rights Watch-ს არა აქვს საკმარისი საფუძველი, ამტკიცოს მიზეზშედეგობრივი კავშირი აბზიანიძის იძულებით ნარკოტესტირებასა და მის გადაცვალებას შორის. ჩვენ მადონა ჯიქიას 2017 წლის აპრილში, ინციდენტიდან თითქმის 2 წლის შემდეგ ვესაუბრეთ. იმ დროს გამოძიებას არც აბზიანიძის გარდაცვალების მიზეზი ჰქონდა დადგენილი და არც ამაში პოლიციის პასუხისმგებლობა. პროკურატურამ არ მიანიჭა აბზიანიძის ოჯახის წევრებს დაზარალებულის უფლებამონაცვლის სტატუსი, რითიც წაართვა შესაძლებლობა, გამოეთხოვა და შეესწავლა გამოძიების მასალები. აუტოფსიის დასკვნაში, რომელსაც Human Rights Watch-ი გაეცნო, დადასტურებულია შარდმდენი პრეპარატების კვალი აბზიანიძის სისხლში, თუმცა გარდაცვალების მიზეზად მითითებულია „გულსისხლძარღვთა ქრონიკული იშემიური დაავადებით გამოწვეული (ცერებრალური) უკმარისობა.“[77]

რეგულარული დაკავებები ნარკოტესტირებისთვის

რამდენიმე რესპონდენტმა Human Rights Watch-ს უთხრა, რომ ნარკოტესტირების პირველი დადებითი შედეგის, ან/და ნარკოდანაშაულისთვის ადრინდელი ნასამართლობის შემდეგ, პოლიცია მათ თვალს ადევნებდა და ნარკოტესტირებისთვის რეგულარულად აკავებდა.

36 წლის გია კვარაცხელია 1 დოზა დეზომორფინის, ანუ „კრაკადილის“ გამო 2014 წელს დააპატიმრეს. პროკურატურასთან საპროცესო შეთანხმების გაფორმების შემდეგ მას 8 წლით თავისუფლების აღკვეთა მიესაჯა, საიდანაც 2 წელი საპატიმრო, ხოლო 6 წელი პირობითი სასჯელი იყო.[78] კვარაცხელიამ Human Rights Watch-ს უთხრა, რომ 2 წლიანი საპატიმრო სასჯელის მოხდის შემდეგ პოლიცია მას კვირაში ერთხელ აჩერებდა ქუჩაში და იძულებითი ნაკოტესტირებისთვის გადაჰყავდა. მისი თქმით, პოლიცია მას აიძულებდა, გამხდარიყო ინფორმატორი და სხვა ნარკომომხმარებლები დაესმინა.[79]

2015 წლის ნოემბერს, უნივერსიტეტში მიმავალი 22 წლის სტუდენტი ნიკა გვარამაძე იძულებითი ნარკოლოგიური შემოწმებისთვის გააჩერეს. გვარამაძეს ტესტირებით მარიხუანის მოხმარება დაუდასტურდა და 500 ლარის ადმინისტრაციული ჯარიმა დაეკისრა.[80] ეს იყო პირველი შემთხვევა იმ, მინიმუმ, 6 იძულებითი ნარკოტესტირებიდან, რომლებიც პოლიციამ მას 18 თვის განმავლობაში ჩაატარებინა. როგორც გვარამაძე ყვება:

„ამ ინციდენტის შემდეგ, პოლიციამ, როგორც ჩანს, იფიქრა, რომ გამომიჭირა, რადგან მოხმარება ერთხელ დამიდასტურდა [...] პოლიციას არასდროს შეუწუხებია თავი, გადაყვანის მიზეზები ან ჩემი უფლებები აეხსნა. ეს პროცესი ყოველთვის იდენტურად მიმდინარეობდა: შემეკითხებოდნენ სახელს და გვარს, შეამოწმებდნენ მონაცემთა ბაზაში ჩემს ისტორიას და იქ ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევას რომ აღმოაჩენდნენ, გადამიყვანდნენ სავალდებულო შემოწმების ჩასატარებლად. ყოველ ჯერზე ტესტირების შედეგი უარყოფითი იყო“.[81] 

ერთ-ერთი ასეთი დაკავება ნამდვილ კოშმარად იქცა. 2017 წლის ზაფხულში პოლიციამ მეგობრებთან ერთად მყოფ გვარამაძეს პირადობის მოწმობის წარდგენა მოსთხოვა. პირადობის მოწმობა თან არ ჰქონდა, მაგრამ სახელი და გვარი უთხრა. მონაცემთა ბაზაში შემოწმების შემდეგ პოლიციამ მას განყოფილებაში გაყოლა მოსთხოვა ვინაობის დასადგენად. „ჩამომართვეს ტელეფონი, არ განმიმარტეს ჩემი უფლებები ან დაკავების მიზეზი და გადამიყვანეს პოლიციის განყოფილებაში. ტელეფონით დარეკვის უფლება მხოლოდ ერთსაათიანი ხვეწნა-მუდარის შემდეგ დამრთეს,“ გვითხრა გვარამაძემ და აღწერა, როგორ ყავდა პოლიციას ის დილამდე დაკავებული და როგორ ცდილობდა მის იძულებას, ჩაებარებინა შარდის ნიმუში:

„უარი ვთქვი შარდის ნიმუშის ჩაბარებაზე. პოლიციელები მაშინებდნენ: სად დაგვემალები? დღეს თუ უარს იტყვი თანამშრომლობაზე, ხვალ დაგაკავებთ. აქ 12 საათი იქნები, თანამშრომლობაზე უარით თუ გაგვაბრაზებ, უარესი მოგივა. მე უარი ვთქვი. დაახლოებით 20 წუთში მოვიდა ექიმი და ადგომა და ხელების გაშვერა მომთხოვა. ვერ მივხვდი, რა ხდებოდა და რაც მითხრა - შევასრულე, რადგან სამედიცინო შემოწმება მეგონა. ექიმმა დაასკვნა, რომ კლინიკური თვალსაზრისით მე ნარკოტიკების ზემოქმედების ქვეშ ვიყავი. პოლიციელებმა განაგრძეს ზეწოლა, მეუბნებოდნენ, კლინიკური დასკვნა უკვე გვაქვს და ახლა შარდის ნიმუში ჩაგვაბარეო. ამაზე ისევ უარი განვაცხადე და მეორე დღეს, დაახლოებით დილის 5 საათისთვის გამომიშვეს“.[82]

ორი დღის შემდეგ დანიშნულ ადმინისტრაციული საქმის განხილვაზე გვარამაძის ადვოკატმა ეჭვქვეშ დააყენა კლინიკური ინტოქსიკაციის აბსურდული დასკვნა. სასამართლომ გვარამაძე გაამართლა.

თვითნებური დაკავება ადამიანის უფლებათა სამართლის მიხედვით

ადამიანის უფლებათა სამართლის მიხედვით, საქართველოში პოლიციის მიერ ადამიანის დაკავება შარდის ნიმუშის ჩასაბარებლად და ნარკოტესტირებისთვის ამ ადამიანის თავისუფლების აღკვეთაა.[83] ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ არაერთხელ განმარტა მკაფიოდ, რომ თავისუფლების შეზღუდვის ელემენტი პოლიციის მიერ შეჩერებისა და ჩხრეკის ღონისძიების ჩატარებისას თავისუფლების აღკვეთის მაჩვენებელია, მაშინაც კი, როდესაც ეს მცირე დროით ხდება.[84] იძულებითი ნარკოტესტირებისას პოლიცია არა მარტო თავისუფლების შეზღუდვის უფლებამოსილებას იყენებს, არამედ შესაძლებლობას, დააკავოს ადამიანი 12 საათის განმავლობაში, რაც საკმაოდ ხანგრძლივი პერიოდია. თავისუფლების აღსაკვეთად არ არის აუცილებელი, ადამიანს ბორკილები დაადო, ან საკანში მოათავსო. საკმარისია, ადამიანი შეზღუდულ სივრცეში, ამ კონკრეტულ შემთხვევაში, საექსპერტო დაწესებულებაში გყავდეს დაკავებული არც თუ მცირე დროით მისი თანხმობის გარეშე.

იძულებითი ნაკოტესტირების ჩასატარებლად ადამიანის თავისუფლების აღკვეთის ის ფორმა, რაც საქართველოში გამოიყენება, ასევე თვითნებობაა ადამიანის უფლებათა სამართლის მიზნებისთვის. მიუხედავად იმისა, რომ იძულებითი ნარკოლოგიური შემოწმებისთვის ადამიანის 12 საათით დაკავების საფუძველს საქართველოს კანონმდებლობა განსაზღვრავს, ის არ აკმაყოფილების ადამიანის უფლებათა სამართლის იმ კრიტერიუმებს, რომლებითაც ასეთი დაკავება გამართლებულად ჩაითვლებოდა. უპირველეს ყოვლისა, იძულებითი ნარკოტესტირების ერთადერთი ლეგიტიმური საფუძველი უნდა იყოს პირის მიერ სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენა. ასეთ შემთხვევაში, უნდა არსებობდეს დასაბუთებული ვარაუდი, რომ კონკრეტულმა პირმა ჩაიდინა დანაშაული, ხოლო ნარკოტესტირების მიზანი მისი კომპეტენტური ორგანოს წინაშე წარდგენა უნდა იყოს. საქართველოში პირის 12 საათით დაკავების მიზანი მისი ნარკოტესტირებაა, ხოლო დაკავების ფარგლები სცდება იმ ადამიანთა წრეს, რომლებზეც დასაბუთებული ვარაუდი არსებობს დანაშაულის ჩადენის თაობაზე; ამას ადასტურებს დაკავებულთა რაოდენობა და ტესტირების უარყოფითი შედეგების პროცენტული მაჩვენებელი. მეტიც, იძულებითი ნარკოტესტირებისთვის დაკავებულები ვერ სარგებლობენ ისეთი პროცესუალური უფლებებით, როგორიცაა ადვოკატთან დაკავშირება, ან დაცვის სხვა მექანიზმების ხელმისაწვდომობა.

საქართველომ უნდა დაასრულოს იძულებითი ნარკოტესტირებისთვის ადამიანების თვითნებური დაკავება. ეს პრაქტიკა არღვევს ხელისუფლების ვალდებულებას, დაიცვას ადამიანის თავისუფლება და უსაფრთხოება. ეს არ ნიშნავს ნარკოტესტირების კანონიერად ჩატარების შეწყვეტას მაგალითად ისეთ შემთხვევებში, როდესაც არსებობს დასაბუთებული ვარაუდი, რომ ადამიანი სატრანსპორტო საშუალებას მართავს ნარკოტიკული თრობის ქვეშ, ანდა რაიმე სხვა მსგავს შემთხვევებში. ასეთი საფუძვლით პირის დაკავების შემთხვევაში, ნებისმიერი კანონით გათვალისწინებული ტესტი უნდა ჩატარდეს ბრალდებულის პროცესუალური უფლებების უზრუნველყოფით.

ნარკოტიკული საშუალების მოხმარების და მისი პირადი მოხმარების მიზნით მცირე ოდენობით ფლობისთვის ადმინისტრაციული პასუხისმგებლობა

მცირე ოდენობით ნარკოტიკული საშუალების უკანონო ფლობის ან მოხმარების პირველადი ფაქტი ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევად ითვლება და 500 ლარის ჯარიმით, ან გამონაკლის შემთხვევებში, 15 დღემდე ადმინისტრაციული პატიმრობით ისჯება.[85] აღნიშნული სამართალდარღვევისთვის დაჯარიმებულ ადამიანთა რაოდენობა ბოლო წლებში მცირდება; თუ 2013 წელს მათი რაოდენობა 13,000-ს აღწევდა, 2016 წელს ეს რიცხვი 5,058 იყო. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს მონაცემებით, 2012-2016 წლებში 39,369 ადამიანი დაჯარიმდა ამ ადმინისტრაციული სამართალდარღვევისთვის.[86] თუ გავითვალისწინებთ, რომ სასამართლო იშვიათად იყენებს პატიმრობის ზომას ასეთ სამართალდარღვევაზე, მასზე დაწესებული ჯარიმების საერთო თანხამ, რაც სახელმწიფო ბიუჯეტში იქნა გადახდილი, 19,600,000 ლარი შეადგინა.[87] [88]

აღსანიშნავია, რომ ადმინისტრაციული სამართალდარღვევისთვის პასუხისგებაში მიცემული პირები არ სარგებლობენ ისეთივე პროცესუალური უფლებებით და გარანტიებით, როგორითაც სისხლის სამართლის დანაშაულში ბრალდებულები.[89] ბოლო წლებში ხელისუფლებამ ადმინისტრაციული პატიმრობის ვადა 90 დღიდან 15 დღემდე შეამცირა და გარკვეული პროცესუალური უფლებები შემოიღო, მაგრამ ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევებზე საქმისწარმოებისას ხარვეზები მაინც რჩება, მათ შორის ის, რომ ამ დროს სასამართლოები არ იკვლევენ ადმინისტრაციული წესით ჩატარებული ზედაპირული დათვალიერების, ან იძულებითი ნარკოტესტირების ჩატარების კანონიერებას და საფუძვლიანობას.[90]

განუსაზღვრელი მცირე ოდენობები

შედარებით მსუბუქი სასჯელების არსებობა პირადი მოხმარების მიზნით ნარკოტიკის მცირე ოდენობით ფლობისთვის, ნაკლებად მკაცრ მიდგომად შეიძლება ჩაითვალოს. თუმცა, როგორც ზემოთ აღინიშნა, ჩარჩო კანონი არ განსაზღვრავს მცირე და სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობის საწყისს („საშუალო“) ოდენობებს ნარკოტიკული საშუალებების თითქმის სამი მეოთხედისთვის.[91] მათ შორისაა საქართველოში გავრცელებული ისეთი ნარკოტიკული ნივთიერებები, როგორიცაა ამფეტამინი, მეთამფეტამინი და დეზომორფინი. ამ ნივთიერებების უმცირესი ნაწილაკები, მათ შორის უკვე მოხმარებულ შპრიცში აღმოჩენილი ნარჩენიც კი, ავტომატურად ითვლება დიდ ოდენობად და სისხლისსამართლებრივი სასჯელის სახით 5-დან 8 წლამდე თავისუფლების აღკვეთას ითვალისწინებს. ამ ნივთიერებების 1 გრამზე მეტი ოდენობით შეძენა-შენახვა კი განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულად ითვლება და შესაძლოა, სამუდამო პატიმრობაც მოყვეს.

განსაზღვრული მცირე ოდენობების არ არსებობა ნიშნავს ადამიანების ციხეში გაგზავნას რამდენიმე წლით, ნივთიერებების ისეთი მცირე ოდენობით შენახვისთვის, რამაც შეიძლება საერთოდ ვერ გამოიწვიოს ინტოქსიკაცია. (იხილეთ ჩანართი საქართველოში კონტროლირებადი ზოგიერთი ნივთიერების განსაზღვრული ოდენობებისა და მათი შეძენა-შენახვისთვის არსებული სანქციების შესახებ).

ნარკოტიკული საშუალებების მცირე ოდენობების დაუდგენლობამ ბევრ ადამიანს დაუნგრია ცხოვრება. წინამდებარე ანგარიშის დასაწყისში აღწერილია ვანო მაჭავარიანის ისტორია, რომელიც 2012 წელს პოლიციამ დააკავა, როდესაც ის საკუთარ წინასაქორწინო წვეულებაზე LSD-ს 2 დოზით მიდიოდა.[92] ვერდიქტში, რომელიც Human Rights Watch-მა შეისწავლა, წერია, რომ მაჭავარიანს 0.00172 გრამი LSD ჰქონდა. ვინაიდან ამ ნივთიერების მცირე და საშუალო ოდენობები არ არის კანონით განსაზღვრული, ამოღებული ნივთიერების მოცულობა განსაკუთრებით დიდ ოდენობად ჩაითვალა და სასამართლომ მას 9 წლითა და 6 თვით პატიმრობა მიუსაჯა. დაპატიმრების დროს მაჭავარიანი 30 წლის იყო და იძულებული გახდა საცოლეს დაშორებოდა.[93] მაჭავარიანი 2017 წლის ოქტომბერში პრეზიდენტის შეწყალების აქტით გათავისუფლდა.

მაჭავარიანი ერთ-ერთია იმ 9 მოსარჩელეთაგან, ვინც 2016 წელს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოში სარჩელი შეიტანა საპატიმრო ვადების კონსტიტუციურობის საკითხზე, რომლებსაც ნარკოტიკების პირადი მოხმარების მიზნით შეძენა-შენახვისთვის ითვალისწინებს სისხლის სამართლის კანონმდებლობა, რადგან მცირე ოდენობები არ არის ჩარჩო კანონით დადგენილი.[94] ცხრავე მოსარჩელეს სხვადასხვა დროსა და ვითარებაში შეეფარდა თავისუფლების აღკვეთა განსხვავებული ნარკოტიკული საშუალებების უკანონო ფლობისთვის. მაგალითად, 2014 წელს, თბილისის საქალაქო სასამართლომ გ. კვირიკაძე დიდი ოდენობით, კერძოდ 0.2640 გრამი ჰეროინის ფლობისთვის ცნო დამნაშავედ და 7 წლით თავისუფლების აღკვეთა მიუსაჯა; 2015 წელს სასამართლომ ვ. გასპარიანს ასევე დიდი ოდენობით - 0.0149 გრამი ბუპრენორფინის, ანუ სუბუტექსის ფლობისთვის გამოუტანა გამამტყუნებელი განაჩენი და 7 წლითა და 6 თვით თავისუფლება აღუკვეთა; 2014 წელს გორის რაიონულმა სასამართლომ ა. ბროლაძეს 4 წლით მიუსაჯა საპატიმრო სასჯელი დიდი ოდენობით, ანუ 0.00028 გრამი მეტამფეტამინის პირადი მოხმარების მიზნით ფლობისთვის.[95] 

როგორც ზემოთ აღინიშნა, საქართველოში კუსტარული სინთეზური ნარკოტიკები 2000-იანი წლების დასაწყისიდან გავრცელდა. მათ შორის არის „კრაკადილის“ სახელით ცნობილი დეზომორფინი, რომელიც სინთეზური ოპიოიდია და კოდეინის და ფსევდოეფედრინის შემცველი წამლების და სხვადასხვა საყოფაცხოვრებო, მათ შორის ტოქსიკური საშუალებების შერევით მზადდება. კანონმდებლობა არ ადგენს დეზომორფინის მცირე და საშუალო ოდენობებს. ამიტომ, არაერთმა ადამიანი რამდენიმეწლიან საპატიმრო სასჯელი მოიხადა შპრიცებში აღმოჩენილი ამ ნივთიერების ნარჩენების გამო. მაგალითად, 34 წლის ნიკა ლაზიკაშვილი 2014 წლის სექტემბერში დააკავეს შპრიცში აღმოჩენილი 0.0000000651 გრამი დეზომორფინისთვის, რომელიც, ლაზიკაშვილის მტკიცებით, პოლიციამ მას ჩაუდო. შედეგად, მას დიდი ოდენობით დეზომორფინის შენახვისთვის 8 წლით თავისუფლების აღკვეთა მიესაჯა.[96]

ციხეში თითქმის სამი წლის გატარების შემდეგ, ლაზიკაშვილი 2017 წლის ივლისში გათავისუფლდა საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილების შედეგად, რომელმაც 0.00009 გრამი დეზომორფინის შეძენა-შენახვისთვის თავისუფლების აღკვეთა არაკონსტიტუციურად ცნო.[97] სასამართლომ დაადგინა, რომ ამ ნივთიერების ასეთი მცირე ოდენობა არ გამოიწვევდა ინტოქსიკაციას. Human Rights Watch-ისთვის უცნობია სხვა ნარკოდამნაშავეების ვინაობა, რომლებიც სასამართლოს ამ გადაწყვეტილების შედეგად გათავისუფლდნენ.

36 წლის ზუგდიდის მკვიდრმა, ლექსო ახალაძემ ორჯერ დაკარგა სწავლისა და პროფესიული განვითარების შანსი ნარკოდანაშაულზე სისხლისსამართლებრივი დევნის გამო. პირველი შემთხვევა 2007 წელს მოხდა, როდესაც ის აშშ-ში სტაჟირებაზე გამგზავრების წინ ბუპრენორფინის უკანონო შენახვისთვის დააპატიმრეს. მეორე შემთხვევა 2010 წელს მოხდა. ახალაძე პოზნანის უნივერსიტეტის დოქტორანტურის პროგრამაში იყო ჩარიცხული, როდესაც სუბუტექსის ერთი აბის უკანონო შენახვისთვის დააპატიმრეს. მისი თქმით, „2010 წელს უნივერსიტეტთან ყველაფერი მოგვარებული იყო, სწავლა ოქტომბერში უნდა დამეწყო. თუმცა, აგვისტოში დამაპატიმრეს....“. ახალაძე 2013 წლის ამნისტიით გათავისუფლდა. „დღეს უმუშევარი ვარ და სწავლის გაგრძელებას აღარ ვაპირებ. მოსწავლეებს კერძოდ ვამზადებ ისტორიაში,“ განაცხადა მან.[98]

იძულებითი საპროცესო შეთანხმებები: მოჩვენებითი არჩევანი საპროცესო შეთანხმების სასარგებლოდ

საქართველოს უზენაესი სასამართლოს მიერ მოწოდებული მონაცემების მიხედვით, 2016 წელს პირველი ინსტანციის სასამართლოების მიერ განხილული ნარკოდანაშაულის საქმეების 60% საპროცესო შეთანხმებით დასრულდა.[99] იგივე წელს, ნარკოტიკული საშუალების უკანონო შეძენა-შენახვის საქმეებზე გაფორმებული საპროცესო შეთანხმებების მაჩვენებელი (69.5%) ბევრად აღემატებოდა ნარკოტიკული საშუალების მოხმარების/მისი მცირე ოდენობით შეძენა-შენახვის დანაშაულებზე გაფორმებული საპროცესო შეთანხმებების მაჩვენებელს (47%); ეს შეიძლება იმით აიხსნება, რომ ბრალდებულები, რომლებსაც უფრო მძიმე სასჯელი ელით, უფრო მოტივირებული არიან, გააფორმონ საპროცესო შეთანხმება, ვიდრე ისინი, ვისაც შედარებით მსუბუქი სასჯელი ელის.[100]

საპროცესო შეთანხმებებში თავისთავად ცუდი არაფერია. აღნიშნული მექანიზმი საქართველოში მართლმსაჯულების სწრაფი და ეფექტიანი აღსრულების მნიშვნელოვანი ელემენტი შეიძლება იყოს. იძულება მაშინ ხდება, როდესაც პროკურორები უკიდურესად გრძელვადიანი პატიმრობით აშინებენ ბრალდებულებს და უბიძგებენ მათ, აღიარონ ბრალი ნაკლებვადიანი პატიმრობის სანაცვლოდ. პროკურატურას რამდენიმე ფაქტორი აძლევს მნიშვნელოვან ბერკეტს, აიძულოს ნარკოდანაშაულში ბრალდებულებს საპროცესო შეთანხმების გაფორმება. ასეთ ფაქტორებს შორისაა ნარკოდანაშაულის საქმეებში გამართლების დაბალი მაჩვენებელი; არაპროპორციულად გრძელი საპატიმრო სასჯელები და დიდი ფინანსური ჯარიმები, ნარკოტიკული საშუალებების ოდენობების განუსაზღვრელობა, მოსამართლეთა შეზღუდული დისკრეცია, გამოიყენონ კანონით განსაზღვრულ სავალდებულო მინიმუმზე უფრო მოკლევადიანი პატიმრობა; ასევე, პროკურორთა უფლებამოსილება, საპროცესო შეთანხმების შემთხვევაში მოითხოვონ სისხლის სამართლის კოდექსით დადგენილზე უფრო მოკლევადიანი პატიმრობა ან მცირე ჯარიმა. შედეგად, ბევრ ბრალდებულს მიაჩნია, რომ მას პროკურატურასთან საპროცესო შეთანხმების გაფორმების გარდა, სხვა არჩევანი არ დარჩენია მრავალწლიანი საპატიმრო სასჯელის თავიდან აცილებისთვის.

მკაცრი სანქციები და გამამართლებელი განაჩენების დაბალი მაჩვენებელი ნარკოდანაშაულის საქმეებზე

როგორც ნარკო-კანონმდებლობის შესახებ შესაბამის ქვეთავში აღინიშნა, ნარკოტიკული დანაშაულებისთვის არსებული საპატიმრო სასჯელების ვადები შეუსაბამოდ ხანგრძლივია.

ნარკოტიკული საშუალებების უკანონო შენახვა, დამზადება, წარმოება, შეძენა და გადაზიდვა ისჯება თავისუფლების აღკვეთით 6 თვიდან უვადო პატიმრობამდე, რაც დამოკიდებულია მათ ოდენობასა და სხვა დამამძიმებელ გარემოებებზე.[101]

ეს ნიშნავს, რომ პირადი მოხმარების მიზნით ნარკოტიკული საშუალების შენახვა უფრო მკაცრად ისჯება, ვიდრე ზოგიერთი ძალადობრივი დანაშაული, ან დანაშაული პირადი საკუთრების ან სახელმწიფოს წინააღმდეგ.

გრაფიკი 6: ნარკოდანაშაულებსა და სხვა ტიპის დანაშაულებზე არსებული სანქციების შედარება[102]
ნარკოტიკული დანაშაული	სხვა მძიმე დანაშაული
პირადი მოხმარების მიზნით 1 გრამზე მეტი ჰეროინის შენახვა - 8-დან 20 წლამდე ან უვადო პატიმრობა	მკვლელობა - 7-დან 15 წლამდე პატიმრობა.
1 გრამზე მეტი დეზომორფინის შენახვა - 8-დან 20 წლამდე ან უვადო პატიმრობა	ჯანმრთელობის განზრახ მძიმე დაზიანება - 3-დან 6 წლამდე პატიმრობა
0.12 გრამზე მეტი ბუპრენორფინის (ანუ, სუბუტექსის) უკანონო შენახვა - 8-დან 20 წლამდე ან უვადო პატიმრობა	გაუპატიურება – 6-დან 8 წლამდე პატიმრობა
1 გრამზე მეტი მეტადონის შენახვა - 8-დან 20 წლამდე ან უვადო პატიმრობა	ადამიანით ვაჭრობა - 7-დან 12 წლამდე პატიმრობა
0.5 გრამზე მეტი კანაფის ფისის შენახვა - 5-დან 8 წლამდე პატიმრობა	მძევლად აყვანა, ასევე, წამება - 7-დან 10 წლამდე პატიმრობა.
	ყაჩაღობა - 5-დან 7 წლამდე პატიმრობა
	ტერორისტული ორგანიზაციის წევრობა - 10-დან 12 წლამდე პატიმრობა

როგორც უკვე აღინიშნა, „ნულოვანი ტოლერანტობის“ პოლიტიკით მოსამართლეებს ჩამოერთვა დისკრეცია, მძიმე და განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულზე (მათ შორის, ნარკოტიკულ დანაშაულზეც) გამამტყუნებელი განაჩენის გამოტანისას მსჯავრდებულს შეუფარდონ კანონით დადგენილ მინიმალურ სასჯელზე მსუბუქი სასჯელი. მკაცრი სასჯელის შერბილების ერთადერთი გზად პროკურატურასთან საპროცესო შეთანხმება რჩება, რომლითაც ნებადართულია პატიმრობის შეფარდება სისხლის სამართლის კოდექსით განსაზღვრულზე ნაკლები ვადით.

როგორც აღინიშნა, ნარკოტიკულ დანაშაულზე გამამტყუნებელი განაჩენის მაჩვენებელი მაღალია. 4,432 მსგავსი ტიპის საქმიდან, რომლებიც საქართველოს სასამართლოებმა 2016 წელს განიხილეს, მხოლოდ 18 საქმეზე (0.4%) იქნა გამამართლებელი განაჩენი გამოტანილი.[103]

სხვა ქვეყნების მსგავსად, ბრალდებულებთან საპროცესო შეთანხმების პირობებს პროკურორები განსაზღვრავენ. მოსამართლეები მხოლოდ ფორმალურად ამტკიცებენ საპროცესო შეთანხმებას, რა დროსაც ისინი არკვევენ ბრალდებულისგან, ხომ არ აიძულეს მას საპროცესოს პირობებზე დათანხმება. სხვა მხრივ, მოსამართლეთა როლი საპროცესო შეთანხმების მხარეებს შორის დადებასა და მის აღსრულებაში შეზღუდულია.[104]

პროკურორი არ არის ვალდებული, სასამართლოს განუმარტოს საპროცესო შეთანხმების პირობების მოტივაცია. არ არსებობს ოფიციალური და საჯაროდ ხელმისაწვდომი ინსტრუქციები, რომლითაც პროკურორები იხელმძღვანელებდნენ თითოეული დანაშაულისთვის სასჯელის სიმძიმის განსაზღვრისას, ანდა რაიმე კრიტერიუმები, რომელთა მიხედვითაც უნდა განისაზღვრებოდეს საპროცესო შეთანხმების პირობები კონკრეტულ საქმეებში. პროკურატურის წარმომადგენლებმა Human Rights Watch-ს განუმარტეს, რომ ისინი ხელმძღვანელობენ შიდაუწყებრივი გაიდლაინებით, სადაც განსაზღვრულია ნარკოდანაშაულების საქმეებში გასათვალისწინებელი ფაქტორები და სხვადასხვა სასჯელი.[105]

საპროცესო შეთანხმების გაფორმებისას პროკურატურა მხედველობაში იღებს ისეთ ფაქტორებს, როგორიცაა ბრალდებულის თანამშრომლობა სამართალდამცავ უწყებასთან, ასეთი თანამშრომლობის ხარისხი და ინტენსივობა, მაგალითად, მზაობა, ჩაერთოს ფარულ ოპერაციებში ნარკოდამნაშაავების გამოსავლენად, ასევე, წინა ნასამართლობა, ოჯახური მდგომარეობა და სხვა.[106] პროკურატურის წარმომადგენლების თქმით, ეს გაიდლაინები უფრო ლიბერალურია, ვიდრე „ნულოვანი ტოლერანტობის“ პოლიტიკის დროს იყო, მაგრამ ეს სირბილე გამოიხატება ნარკოდანაშაულების მიმართ ნაკლებად მკაცრი სანქციების გამოყენებაში და არა დისკრეციული უფლებების გამოყენებაში, არ დაიწყოს სისხლისსამართლებრივი დევნა კონკრეტული პირების მიმართ.[107] აღნიშნული გაიდლაინები არ არის საჯაროდ ხელმისაწვდომი და ასეთ პირობებში, ბრალდებულის ბედი ერთპიროვნულად პროკურორის ხელშია, სასამართლოს ეფექტური ზედამხედველობის გარეშე.

10 ყოფილი ბრალდებული, ვისაც Human Rights Watch-ი გაესაუბრა, ფიქრობს, რომ „გაუმართლათ“, რადგან პროკურატურასთან საპროცესო შეთანხმების გაფორმება და შეუსაბამოდ ხანგრძლივი სასჯელის თავიდან აცილება შეძლეს. მაგალითად, დავით აბრამიშვილი 2013 წელს დააპატიმრეს მეტანფეტამინის 1 დოზის ფლობისთვის, რაც, როგორც უკვე აღინიშნა, დიდ ოდენობად კვალიფიცირდება. ის იძულებული იყო, გაეფორმებინა საპროცესო შეთანხმება პროკურატურასთან. როგორც მან განმარტა, „კარგი გარიგება შემომთავაზეს; ჯარიმა არ უნდა გადამეხადა და მხოლოდ ერთი წელი გამეტარებინა ციხეში სისხლის სამართლის კოდექსით დადგენილის [5-დან 8 წლამდე პატიმრობა] ნაცვლად.“[108]

საპროცესო შეთანხმების შეთავაზებით შეიძლება ადამიანებმა გადაიფიქრონ პოლიციის მხრიდან ძალის გადამეტებაზე საჩივრის შეტანა. ლაშა ბახუტაშვილი 2013 წელს დააკავეს 0.00009 გრამი დეზომორფინის ფლობისთვის, რაც 5-დან 8 წლამდე პატიმრობას ითვალისწინებს. ბახუტაშვილმა საჯაროდ განაცხადა, რომ პოლიციამ  ჩაუდო გამოყენებული შპრიცი და პოლიციის წინააღმდეგ საჩივარი შეიტანა შესაბამის უწყებაში.[109] პროკურატურას უნდა გამოეძიებინა როგორც ბახუტაშვილისადმი წარდგენილი ბრალდება, ასევე პოლიციის მიერ ნარკოტიკის შესაძლო ჩადების შემთხვევა. საბოლოოდ, 2016 წლის ბოლოს, ბახუტაშვილმა საპროცესო შეთანხმება გააფორმა. არსებული პრაქტიკისგან განსხვავებით, ამ საპროცესო შეთანხმებით მას 4 წლიანი პირობითი სასჯელი შეეფარდა, ჯარიმის გარეშე. როგორც ბახუტაშვილის ცოლმა Human Rights Watch-ს უთხრა, მათ გაუჭირდათ ამ გადაწყვეტილების მიღება:

„დიდი დრო დაგვჭირდა გადაწყვეტილების მისაღებად, დავთანხმებოდით თუ არა ამ გარიგებას. კიდევ უფრო რთული იყო მას შემდეგ, რაც ეს ამბავი გავასაჯაროეთ და ბევრმა ადამიანმა დაგვიჭირა მხარი. ლაშასთვის ძალიან რთული იყო ისეთი რამის აღიარება, რაც არ ჩაუდენია, მაგრამ პროკურატურის მიერ შემოთავაზებული გარიგებით თავიდან ვიცილებდით ჯარიმასაც და რეალურ სასჯელსაც. სასამართლოს მიმართ მეტი ნდობა რომ გვქონოდა, ნამდვილად ბოლომდე ვიბრძოლებდით და მისი უდანაშაულობის დამტკიცებას შევეცდებოდით. თუმცა, ამ შემთხვევაში უფრო პრაგმატული გადაწყვეტილება მივიღეთ და არ გავრისკეთ, განსაკუთრებით იმის გათვალისწინებით, რომ 5-დან 8 წლამდე თავისუფლების აღკვეთის საფრთხე დიდი იყო“.[110]

Human Rights Watch-მა 2 სხვა საქმეც შეისწავლა, რომლებშიც ყოფილი ბრალდებულები საპროცესო შეთანხმებას დათანხმდნენ მიუხედავად იმისა, რომ თავს პოლიციის ძალადობის და ნარკოტიკების ჩადების მსხვერპლებად აცხადებდნენ.

ნარკოდანაშაულისთვის პირთა დაკავების მოტივები

ნარკოტიკების მოხმარების კრიმინალიზების მომხრეების არგუმენტი ნარკოტრეფიკთან და მასთან დაკავშირებულ ორგანიზებულ დანაშაულთან ბრძოლის საჭიროებაა. ნარკოტიკის მომხმარებელი „პირველი საკონტაქტო პირია“ სამართალდამცავი ორგანოებისთვის ნარკომანიის უფრო ფართო პრობლემასთან და სხვა დანაშაულთან ბრძოლაში. ხელისუფლების ზოგი წარმომადგენელი ამ მოსაზრებით ამართლებს მკაცრი სისხლისსამართლებრივი სანქციების გამოყენებას ნარკოტიკების მცირე ოდენობით ფლობისთვის: პოლიციას ყოველთვის გაუჭირდება დაადგინოს, ამოღებული ნივთიერება პირადი მოხმარების მიზნით იყო შენახული თუ გასაღების. მედიასთან ინტერვიუში ერთ-ერთმა მოქმედმა პარლამენტარმა, რომელიც ყოფილი შინაგან საქმეთა მინისტრია, განმარტა:

„პრაქტიკულად, არ არსებობს ნარკოტიკების მხოლოდ მომხმარებელი. ის ხშირ შემთხვევაში გამსაღებელიცაა ამავდროულად. ეს არაა მხოლოდ გაყიდვა, არამედ ის ასევე, გადაცემას, გადაზიდვას გულისხმობს. ასე რომ, ამ კონტექსტიდან გამომდინარე, ნარკოტიკების უკანონო ბრუნვაში, ჩემი აზრით, აბსოლუტურად უმრავლეს შემთხვევაში, უნდა ისჯებოდეს ნარკოტიკების მომხმარებელი. ხშირ შემთხვევაში საქმე გვაქვს მძიმე ნარკოტიკებთან, კოკაინი და ა.შ. რაც შეეხება ე.წ. მსუბუქ ნარკოტიკებს, რაც აზრთა სხვადასხვაობას იწვევს სამართალმცოდნეებში, საზოგადოებაში, სპეციალისტებში (მათი განმარტებით, მსუბუქი ნარკოტიკი - ასეთი გაგება, პრაქტიკულად, არ არსებობს), ამ შემთხვევაში, შესაძლებელია, სახელმწიფოს ჰქონდეს ასეთი მსჯელობა, რომ მოხდეს, პირველ შემთხვევაში, დეკრიმინალიზაცია, ესეც მსჯელობის საგანი უნდა იყოს“.[111]

თუმცა, როგორც ჩანს, არსებული ნარკოპოლიტიკის შესანარჩუნებლად ხელისუფლების უფრო ნათელი მოტივატორი სხვა ფაქტორებია: დანაშაულის გახსნის საერთო მაჩვენებლის გაუმჯობესება; ეკონომიკური შემოსავალი სახელმწიფოსთვის; სხვა დანაშაულების თაობაზე ინფორმაციის წყარო.

დანაშაულის გახსნის საერთო მაჩვენებლის გაუმჯობესება

შინაგან საქმეთა სამინისტროს ინფორმაციით, 2016 წელს, ნარკოტიკული დანაშაულები მეორე ადგილზე იყო ამ წელს რეგისტრირებულ დანაშაულებში რაოდენობის მიხედვით და მისმა წილმა დანაშაულის საერთო მაჩვენებლის 14% შეადგინა.[112] სხვა ტიპის დანაშაულისგან განსხვავებით, ნარკოდანაშაულის გახსნას, უმეტეს შემთხვევაში, მხოლოდ ნარკოტიკული საშუალების უკანონო ფლობის, ან მისი მოხმარების ფაქტის დადასტურება სჭირდება. პოლიციის მიერ ნარკოტიკის შეძენა-შენახვის ფაქტის თაობაზე დანაშაულის რეგისტრაციისას (გამოძიების ფორმალურად დაწყების ეტაპზე), საქმის ყველა მნიშვნელოვანი ფაქტობრივი გარემოება უკვე დადგენილია და დანაშაულის გახსნა პრობლემას აღარ წარმოადგენს. მაგალითად, თუ არსებობს ოპერატიული მონაცემები ნარკოტიკული საშუალების ფლობის თაობაზე, პოლიციამ უკვე იცის სავარაუდო დამნაშავეები და მათი ადგილსამყოფელი. იგივე ლოგიკა მოქმედებს ნარკოტიკის მოხმარების შემთხვევაში: სისხლის სამართლის გამოძიება ნარკოტიკის სავარაუდო მოხმარებაზე იწყება მხოლოდ მას შემდეგ, რაც პირს ნარკოტესტირებით უდასტურდება ინტოქსიკაციის ფაქტი და ბოლო ერთი წლის განმავლობაში იმავე სამართალდარღვევაზე აქვს ადმინისტრაციული მსჯავრი დაკისრებული. შესაბამისად, გამოძიება იწყება იმ ეტაპზე, როდესაც დანაშაული უკვე დადასტურებულია, ხოლო დამნაშავე ცნობილი; თავის მხრივ, ასეთ საქმეებზე წარმოებული სამართალწარმოებების დიდი ნაწილიც გამამტყუნებელი განაჩენით სრულდება.

წელი	რეგისტრირებული საერთო დანაშაულები	საერთო დანაშაულის გახსნის მაჩვენებელი	რეგისტრირებული ნარკოდანაშაულები	ნარკოდანაშაულის გახსნის მაჩვენებელი
2014	26479	17805 (67.24%)	5122	5035 (98.3%)
2015	25494	17177 (67.38%)	3747	3688 (98.43%)

ნარკოტიკულ დანაშაულზე არსებული გახსნის თითქმის 100%-იანი მაჩვენებელი აუმჯობესებს დანაშაულის გახსნის საერთო ინდიკატორს. მართალია, შინაგან საქმეთა სამინისტრო ამჟამად არ აქვეყნებს რეგისტრირებული და გახსნილი საქმეების დეტალურ მონაცემებს დანაშაულის სახეების მიხედვით, მაგრამ 2014 და 2015 წლების სტატისტიკით აშკარად ჩანს რეგისტრირებული ნარკოდანაშაულების და გახსნილი ნარკოდანაშაულების მაღალი წილი.[113]

მონაცემებით ჩანს, რომ ნარკოდანაშაულის გახსნის მაჩვენებელი გაცილებით აღემატება რეგისტრირებული დანაშაულის საშუალო მაჩვენებელს. თუკი გახსნილი ნარკოდანაშაულის რაოდენობას გამოვაკლებთ, დანაშაულის გახსნის საერთო მაჩვენებელი 67%-დან 60%-მდე შემცირდება.

ნარკომომხმარებელი როგორც ინფორმაციის წყარო

ნარკომომხმარებლები პოლიციისთვის ინფორმაციის მნიშვნელოვან წყაროს წარმოადგენენ, რადგან ისინი ნაკოტიკებს ხშირად სხვებთან ერთად მოიხმარენ, ხოლო კუსტარული ნარკოტიკები, როგორც წესი, ერთდროულად რამდენიმე პირის სამყოფი დოზით მზადდება. როგორც ერთ-ერთმა მომხმარებელმა Human Rights Watch-ს განუცხადა, „ნარკომანი იშვიათად მოიხმარს ნარკოტიკს მარტო. განსაკუთრებით დღეს, როდესაც კუსტარული ნარკოტიკები ასე გავრცელებულია და მათ მომზადებაში რამდენიმე ადამიანი მონაწილეობს; ცხადია, მერე ნარკოტიკს ისინი ერთად მოიხმარენ“.[114] შესაბამისად, სამართალდამცველები ნარკოტიკის მომხმარებელს ინფორმაციის წყაროდ განიხილავენ, რომელიც მათ ნარკოტიკით მოვაჭრეების გამოვლენაში დაეხმარება; არსებული ნარკოპოლიტიკა სამართალდამცავებს საკმაო ბერკეტებს აძლევს, რათა ნარკომომხმარებლებს ინფორმაციის მიწოდება აიძულონ.

Human Rights Watch-თან საუბრისას, თითქმის ყველა რესპონდენტმა აღნიშნა, რომ იძულებითი ნარკოტესტირების მიზნით მათი დაკავების დროს პოლიცია მუდმივად ცდილობდა პირდაპირ ან ირიბად გამოეძალა მათგან ინფორმაცია სხვადახვა ადამიანის შესახებ. ნიკა გობრონიძის თქმით, პოლიციამ ის რამდენჯერმე გადაიყვანა სავალდებულო ტესტირებაზე, მაგრამ საექსპერტო დაწესებულებაში გადაყვანამდე, „პოლიციის ოფიცრები ზეწოლას ახორციელებდნენ, რათა მათთან მეთანამშრომლა და დამესახელებინა ადამიანები, ვისთან ერთადაც მოვიხმარდი ნარკოტიკებს“.[115]

ერთმა ნარკომომხმარებელმა, რომელიც ზიანის შემცირების საქართველოს ქსელის ბენეფიციარია, თანდათან შეისწავლა საკუთარი უფლებები და პოლიციის შანტაჟისგან თავის დაცვის გზას მიაგნო:

„პოლიციის კლანჭებისგან თავის დაძვრენა უფრო ძნელია, ვიდრე ნარკოტიკისთვის თავის დანებება. პოლიციამ მშვენივრად იცის, რომ შენ ან ნარკოტიკები გაქვს, რომლის მოხმარებასაც აპირებ ან ნარკოტიკების ზემოქმედების ქვეშ ხარ. ეს მას დიდ უპირატესობას აძლევს, რასაც დასაშინებლად იყენებს, თანამშრომლობაზე რომ დაგითანხმოს. არიან ადამიანები, რომლებიც ვერ უძლებენ ზეწოლას და  ხელშეუხებლობის სხვადასხვა გარანტიის სანაცვლოდ, თანხმდებიან პოლიციას თანამშრომლობაზე. მე გამონაკლისს არ წარმოვადგენ. პოლიციამ ბევრჯერ სცადა ჩემი იძულება, მეთანამშრომლა მათთან. მაშინებდნენ და მაშანტაჟებდნენ, მაგრამ ყველაფერს გავუძელი; ინფორმაციას ჩემ მეგობრებზე ვერავის მივაწვდი. 2015 წლიდან საქმე გამიადვილდა - ჩემ საკონსტიტუციო უფლებებზე აპელირებით უარს ვაცხადებ შარდის ნიმუშის ჩაბარებაზე და თან არასდროს მაქვს „ფაქტი“ [ნარკოტიკები]; შესაბამისად, პოლიციას ნაკლები შესაძლებლობა რჩება, რაიმე გზით მოახდინოს ჩემზე ზეწოლა“.[116]

მეორე ნარკომომხმარებელმა, გელა ბიჩინაშვილმა, რომელსაც პრობლემები აქვს პოლიციასთან, აღნიშნა, რომ თბილისში უფრო ადვილია პოლიციის დაშინებისა და შანტაჟისგან თავის დაცვა, რადგან დედაქალაქში ბევრი უფლებადამცველი ორგანიზაციაა, რომლებსაც დახმარების აღმოჩენა შეუძლიათ, ასევე, აქ მოსახლეობა უფრო ინფორმირებულია და ძლიერია საზოგადოებრივი მონიტორინგი, რაც პოლიციას მეტი სიფრთხილისკენ უბიძგებს. რეგიონებში კი, ხალხს აკლია ინფორმაცია საკუთარი უფლებების შესახებ და ბევრად ცოტაა უფლებადამცველი ორგანიზაცია, რომლებიც მათ უფლებებს დაიცავდა.[117]

47 წლის ბესო ხუციშვილმა ნარკოტიკების მოხმარება 1990-იანი წლების შუა პერიოდიდან დაიწყო.[118] პოლიციამ ის თბილისში 2007 წელს დააკავა და 0.0004 გრამი ჰეროინის შენახვისთვის ბრალი წაუყენა.[119] სასამართლომ  მას 16 წლით თავისუფლების აღკვეთა მიუსაჯა. პენიტენციური დაწესებულება მანდ 2013 წლის ამნისტიის აქტის საფუძველზე დატოვა, თუმცა გათავისუფლებიდან 4 დღის შემდეგ პოლიციამ სავალდებულო ნარკოტესტირებაზე გადაიყვანა, სადაც ტესტირებამ დადებითი შედეგი აჩვენა. ვინაიდან ეს შემთხვევა მოხმარების პირველადი ფაქტი იყო, ბესო ხუციშვილს ადმინისტრაციული ჯარიმა დაეკისრა. თუმცა, ეს უკვე ნიშანი იყო, რომ პოლიცია მას აკვირდებოდა; შესაბამისად, სამართალდამცავები ხშირად აკავებდნენ მას ნარკოლოგიური შემოწმებისთვის, რაღაც პერიოდში დღეში სამჯერაც კი.[120] პოლიცია ზეწოლას ახდენდა მასზე, რომ ინფორმატორი გამხდარიყო და სხვები დაესმინა. ამის გამო მთელი ერთი წელი იმალებოდა. მისი თქმით:

„2014 წლიდან მალვა დავიწყე, რომ სამართალდამცველებთან შეხება არ მქონოდა; სხვადასხვა ადამიანთან ვრჩებოდი, ზოგჯერ მონასტერში მივდიოდი, მაგრამ ბოლოს, მაინც მიპოვეს. მაიძულეს მათთან თანამშრომლობას დავთანხმებოდი, ერთმა პოლიციელმა მობილური ტელეფონიც კი მიყიდა, ნებისმიერ დროს რომ დამკავშირებოდა. მას თავადაც წავუყვანივარ არაერთხელ აფთიაქში კუსტარული ნარკოტიკების დასამზადებლად საჭირო პრეპარატების საყიდლად და ამ გზით მიცავდა, რათა ვერავის ეხლო ჩემთვის ხელი. [...] ერთ საღამოს მომთხოვეს „კრაკადილის“ [კუსტარული ნარკოტიკი დეზომორფინი] დამზადება და სხვასთან ერთად მოხმარება, რომელსაც ამ პროცესში დააპატიმრებდნენ. დავთანხმდი, მაგრამ ბოლო წუთას ვერ გავაკეთე და შპრიცი კანალიზაციაში ჩავაგდე. ის ადამიანი მაინც დააპატიმრეს. მე მონასტერში გავიპარე, მაგრამ როცა დავბრუნდი, მაინც დამაკავეს ნარკოტიკის უკანონო მოხმარებისთვის და სამთვიანი პატიმრობა მომისაჯეს. გათავისუფლების შემდეგ, მეტადონით ჩანაცვლების პროგრამაში ჩავეწერე და ალბათ, ამის გამოა, რომ ახლა პოლიცია ჩემით ნაკლებად ინტერესდება“.[121]

ნარკოტიკის ხანგრძლივი მომხმარებლები დაუცველები არიან გამოძალვისგან. 42 წლის გიორგი კაპანაძე ნარკოტიკებს უკვე თითქმის 20 წელია მოიხმარს და როგორც ამბობს, პირველი დაკავების შემდეგ, დაახლოებით 50,000 ლარი აქვს უკვე ჯარიმებსა და საპროცესო შეთანხმებებში გადახდილი. ნარკოდანაშაულისთვის ნასამართლობა მის ოჯახსაც დაუცველს ხდის პოლიციის შანტაჟისგან:

„2008 წელს ოზურგეთის პოლიციამ მამაჩენი დააშინა და უთხრა, რომ თუ მის წილს ლანჩხუთის მომგებიან რესტორანში არ გადასცემდა სახელმწიფო ბიუჯეტს, დიდი ოდენობით ნაკოტიკებს ჩამიდებდნენ და ხალხიც მარტივად დაიჯერებდა ამას, რადგან ყველამ იცოდა ნაკოტიკებზე ჩემი დამოკიდებულების შესახებ. მამაჩემს პოლიციის შეეშინდა და რესტორნის წილი მეორე დღესვე გადასცა სახელმწიფო ბიუჯეტს“.[122]

კაპანაძეს ამჟამად სარჩელი აქვს შეტანილი რესტორანში თავისი ოჯახის წილის დასაბრუნებლად.[123]

2016 წლის აგვისტოში, 22 წლის სამტრედიელმა დემურ სტურუამ თავი მოიკლა. სიკვდილის წინ დაწერილ წერილში ის ამბობდა, რომ ადგილობრივი პოლიციელი აიძულებდა ინფორმაციის მიწოდებას იმ ადგილობრივებზე, ვისაც კანაფი მოყავდა და მოიხმარდა. სტურუა ქონებრივი დანაშაულისთვის იყო ადრე ნასამართლევი, თუმცა Human Rights Watch-ისთვის უცნობია, იყენებდა თუ არ პოლიცია ამ ფაქტს ზეწოლისთვის. ადგილობრივი მოსახლეობის და მასობრივი პროტესტის პასუხად, პროკურატურამ გამოძიება დაიწყო, მაგრამ სწრაფად არ იმოქმედა ამ საქმეში მტკიცებულების დასაცავად; თვითმკვლელობის მეორე დღეს სტურუას მეზობლებმა მოჭრეს ის ხე, რომელზეც სტურუამ თავი ჩამოიხრჩო. პროკურატურამ სისხლისსამართლებრივი დევნა დაიწყო წერილში ხსენებული პოლიციელის წინააღმდეგ, მაგრამ 2017 წლის გაზაფხულზე ის ქუთაისის საქალაქო სასამართლომ გაამართლა.[124]

მაღალი ჯარიმები, როგორც სახელმწიფო შემოსავლის წყარო

Human Rights Watch-ისთვის უცნობია, რამდენად არის დიდი ჯარიმები სამართალდამცავებისთვის სტიმული, დააპატიმრონ მეტი ნარკოდამნაშავე; თუმცა, ცნობილია, რომ შეუსაბამოდ მაღალ ჯარიმებს სახელმწიფო ბიუჯეტისთვის დიდი თანხები, ხოლო ნარკოტიკების მომხმარებლებისა და მათი ოჯახებისთვის დიდი ფინანსური ზიანი მოაქვს. EMC-ის 2014 წლის კვლევის თანახმად, 2008 და 2009 წლებში ფინანსურმა ჯარიმებმა ნარკოტიკების შენახვა-მოხმარების ადმინისტრაციულ და სისხლის სამართლის საქმეებში სახელმწიფო ბიუჯეტს 45 მილიონი ლარის შემოსავალი მოუტანა,[125] რაც საქართველოს 2009 წლის 5,510,161,000 ლარის მოცულობის სახელმწიფო ბიუჯეტის 0.81%-ს შეადგენდა.[126]

Human Rights Watch-ის მიერ ამ ანგარიშზე მუშაობის ფარგლებში გამოკითხული ექსპერტების თქმით, 2012 წლის შემდეგ მნიშვნელოვნად შემცირდა ნარკოდანაშაულის სისხლის სამართლის საქმეებში ჯარიმების მთლიანი მოცულობა.[127] ადმინისტრაციული ჯარიმები 2012-2016 წლებში 19 მილიონ ლარს აჭარბებდა.[128] თუმცა, 2010 წლის შემდეგ ნარკოდანაშაულებისთვის სისხლის სამართლის სასმართლოების მიერ დაკისრებული ჯარიმების მთლიანი მოცულობის დადგენა შეუძლებელია, რადგან საქართველოს უზენაესი სასამართლო აღარ აღრიცხავს ჯარიმების ოდენობებს დანაშაულის სახეების მიხედვით.

სისხლის სამართლის საქმეებში გადახდილი ჯარიმების მთლიანი მოცულობის დადგენის მიზნით, Human Rights Watch-მა საქართველოს პირველი ინსტანციის ყველა რაიონული და საქალაქო სასამართლოსგან გამოითხოვა მონაცემები იმ ფინანსური ჯარიმების შესახებ, რომლებიც 2014-2016 წლებში დააკისრეს სასამართლოებმა ნარკოტიკების შეძენა-შენახვისა და მოხმარებისთვის. ჩვენ გამოვითხოვეთ მონაცემები როგორც საპროცესო გარიგებების ფარგლებში დაკისრებული ჯარიმების, ასევე, სასამართლოების მიერ არსებითად განხილულ საქმეებზე შეფარდებული ჯარიმების შესახებ. მოთხოვნილი ინფორმაცია პირველი ინსტანციის 32-მა სასამართლომ მოგვაწოდა, გამონაკლისი თბილისის საქალაქო და ბოლნისის რაიონული სასამართლოები იყო. მოწოდებული ინფორმაციის ანალიზმა გვაჩვენა, რომ აღნიშნულ სამ წლიან პერიოდში პირველი ინსტანციის 32-მა სასამართლომ (გარდა თბილისის საქალაქო და ბოლნისის რაიონული სასამართლოებისა) ჯამში 10,667,025 ლარის ჯარიმა დააკისრეს ბრალდებულებს (იხილეთ გრაფიკი 7).

გრაფიკი 7: პირველი ინსტანციის სასამართლოების მიერ დაკისრებული ჯარიმების რაოდენობა.
ნარკოტიკული საშუალების შეძენა/შენახვა (სისხლის სამართლის კოდექსის 260-ე მუხლი)	ნარკოტიკული საშუალების მოხმარება/მისი მცირე ოდენობით შეძენა-შენახვა (სისხლის სამართლის კოდექსის 273-ე მუხლი)
2014 - 3,185.846 ლარი	2014 - 2,149,133 ლარი
2015 - 2,119,096 ლარი	2015 - 1,096,196 ლარი
2016 - 1,145,046 ლარი	2016 - 981,708 ლარი

თბილისის საქალაქო სასამართლოდან მონაცემების არარსებობა სერიოზულად აფერხებს ყოვლისმომცველი ანალიზის ჩატარებას, რადგან საქართველოში ეს სასამართლო ყველაზე მეტ სისხლის სამართლის საქმეს განიხილავს; 2014-2016 წლებში მან თითქმის იმდენივე საქმე განიხილა ნარკოტიკულ დანაშაულზე, რამდენიც პირველი ინსტანციის დანარჩენმა სასამართლოებმა ერთად.

ნარკოდანაშაულებისთვის დაწესებული ჯარიმები დიდ ფინანსურ ზარალს აყენებს ბრალდებულებსა და მათ ოჯახებს. მაგალითად, 36 წლის ქეთევან ქ.-მ გვიამბო, როგორ დაკარგა მისმა ოჯახმა ბინა მას შემდეგ, რაც იძულებული იყო გირაოდ ჩაედო 17,000 ლარის ჯარიმის გადასახდელად, რომელიც მის ქმარს საპროცესო შეთანხმებით დაეკისრა 2010 წელს:

„2010 წელს ჩემი ქმარი სატრანსპორტო საშუალების მართვის უფლების გარეშე მანქანის ტარებისთვის დააკავეს. ის პირობით სასჯელს იხდიდა ნარკოტიკული დანაშაულისთვის და ამის გამო მართვის უფლება 5 წლით ჰქონდა ჩამორთმეული. პრობაციის პირობების დარღვევისთვის პროკურატურამ $10,000-ის ეკვივალენტური თანხის გადახდა მოითხოვა, რათა ჩემი ქმარი ციხეში არ წასულიყო. ბანკმა უარი გვითხრა იპოთეკური სესხის მოცემაზე და კერძო მსესხებელი მოვძებნეთ, ვინც თანხა თვიური 5%-იანი განაკვეთით გვასესხა. ჩემი დის დახმარებით, რომელიც მაშინ საზღვარგარეთ მუშაობდა, ვალის გადახდას 2 წელი ვახერხებდით, მაგრამ 2012 წელს ვეღარ გადავიხადეთ და მსესხებელმა ბინა გაგვიყიდა. ჩემი ქმარი, მისი მშობლები, ჩვენი 2 ბავშვი და მე ქუჩაში დავრჩით. მას შემდეგ ბინას ვქირაობთ და თავი გაჭირვებით გაგვაქვს“.[129]

2013 წლის სექტემბერში, 33 წლის დი-ჯეის, მიხეილ თოდუას, ბრალად 12.99 გრამი ექსტაზის შეძენა-შენახვა წარუდგინეს, რაც განსაკუთრებით დიდ ოდენობად ითვლება და ეს ქმედება 8-დან 20 წლამდე, ან უვადო თავისუფლების აღკვეთით ისჯება. მიხეილ თოდუა ვერ გადაიხდიდა 20,000 ლარს, რომლის გადახდაც პროკურატურამ მას ჯარიმის სახით შესთავაზა საპროცესო გარიგებისთვის, რომლითაც საპატიმრო ვადა შეუმცირდებოდა. შესაბამისად, სხვა გზა არ იყო, გარდა საქმის სასამართლოში არსებითად განხილვისა. თბილისის საქალაქო სასამართლომ მის მიმართ გამამტყუნებელი განაჩენი გამოიტანა და 9 წლით თავისუფლების აღკვეთა მიუსაჯა. შესაბამისად, ამ ანგარიშის წერის დროს, იგი ისევ ციხეში იჯდა. როგორც თოდუას ცოლმა Human Rights Watch-თან ინტერვიუში განაცხადა, „დასახმარებლად ბევრ ცნობილ ადვოკატს მივმართეთ. ისინი დახმარებას საპროცესო გარიგების გზით გვპირდებოდნენ, მაგრამ პროკურატურა 20,000 ლარის ჯარიმის გადახდას გვთხოვდა, რასაც ვერასდროს შევძლებდით; სხვა გზა არ გვქონდა და საქმე სასამართლომდე მივიდა“.[130]

ნარკოდანაშაულში ბრალდებული ერთ-ერთი პირის ისტორია გვაფიქრებინებს, რომ პოლიცია ზოგჯერ მაინც იყენებს ბრალდებულის ოჯახის ქონების შესახებ მის ხელთ არსებულ ინფორმაციას პირზე ზეწოლისთვის. როგორც დაკავებული დავით ხარშილაძის დედა, ელისო კილაძე იხსენებს, როდესაც მისი შვილი პოლიციას ჰყავდა დაკავებული 2017 წელს, პოლიციამ თქვა, რომ საპროცესო შეთანხმების გაფორმების შემთხვევაში ხარშილაძისთვის პრობლემა არ იქნებოდა ჯარიმის გადახდა, რადგან დედამისს 2 მილიონი ლარის დანაზოგი ჰქონდა.[131] პოლიციამ ხარშილაძეს ნარკოტიკული საშუალების დიდი ოდენობით შენახვა წაუყენა ბრალად, რაც, მისი თქმით, პოლიციამ ჩაუდო. მოგვიანებით, სასამართლომ ის გაამართლა.

დამატებითი სასჯელი - უფლებების ავტომატური შეზღუდვა

საქართველოს კანონმდებლობა ნარკოდამნაშავეებს ართმევს უფლებას, მართონ ავტომობილი და იმუშაონ გარკვეული პროფესიებით 3-დან 20 წლამდე ვადით. თუ დამნაშავეს ძირითადი სასჯელის სახით თავისუფლების აღკვეთა აქვს მისჯილი, დამატებითი შეზღუდვის პერიოდის ათვლა იწყება მხოლოდ მის მიერ საპატიმრო სასჯელის მოხდის შემდეგ. დამატებითი უფლებრივი შეზღუდვები, ხშირ შემთხვევაში, ადამიანებს ძირითადი საარსებო შემოსავლის გარეშე ტოვებს და მათ მეტ სტიგმატიზებას და იზოლირებას იწვევს.[132]

მართვის უფლების შეზღუდვა შეეხება ყველა ტიპის სატრანსპორტო საშუალებას 5 წლამდე ვადით, მათ შორის მსუბუქ ავტომობილებს და ტრაქტორებს, რომლებიც საქართველოში ბევრი ადამიანის დასაქმების მნიშვნელოვანი საშუალებაა. ნარკოტიკულ დანაშაულში მსჯავრდებულებს ეკრძალებათ მუშაობა ნებისმიერ საჯარო უწყებაში, სამედიცინო ან იურიდიული სპეციალობით ან საგანმანათლებლო დაწესებულებებში. ნარკოტიკული საშუალების მოხმარებისთვის მსჯავრდებული პირები ამ უფლებებს სამი წლით კარგავენ, ხოლო ნარკოტიკული საშუალების შეძენა-შენახვისთვის მსჯავრდებულები - 5 წლით. ამ უკანასკნელი დანაშაულის განმეორებით ჩადენა უფლებების 10 წლით ჩამორთმევას ითვალისწინებს.[133]

ეს სანქციები ვრცელდება ნარკოდამნაშავეებზე მიუხედავად იმისა, მაგალითად, მართავდნენ თუ არა ისინი მანქანას, ან ასრულებდნენ თუ არა სამედიცინო საქმაინობას ნარკოტიკული თრობის მდგომარეობაში.

2013 წლის მაისში პოლიციამ სახლში მიმავალი დავით აბრამიშვილი დააკავა, რომელსაც 1 დოზა მეტანფეტამინი პირადი მოხმარების მიზნით ჰქონდა. პოლიციამ მას უთხრა, რომ ეს ნარკოტიკული საშუალების დიდი ოდენობა იყო და მინიმუმ 8 წლიანი პატიმრობა ელოდა. აბრამიშვილი იძულებული იყო, საპროცესო შეთანხმებას დათანხმებოდა. „გამიმართლა“, თქვა მან. „კარგი საპროცესო შეთანხმების პირობები შემომთავაზეს. ჯარიმა არ უნდა გადამეხადა და მხოლოდ 1 წელი გამეტარებინა ციხეში“. თუმცა, ციხიდან გამოსვლის შემდეგ, აბრამიშვილს 5 წლით ჩამოერთვა სატრანსპორტო საშუალების მართვის უფლება (და ყველა სხვა უფლება) და ამის გამო მან სამუშაო ვერ იშოვა. მისი თქმით, „ყველაზე დიდი პრობლემა უფლებების ჩამორთმევაა. ბოლო 3 წელია მანქანას ვერ ვმართავ. ასე რომ არ იყოს, ტაქსის მძღოლად მაინც ვიმუშავებდი და მინიმალური შემოსავალი მექნებოდა. დღეს ესეც არ მაქვს.“[134]

37 წლის ნიკა კვერენჩხილაძე კბილის ექიმია. 2015 წელს პოლიციამ ის ნახევარი აბი სუბუტექსის (ბუპრენორფინი) ფლობისთვის დააკავა. დაკავების დროს ის არ იყო ნარკოტიკის ზემოქმედების ქვეშ. მას 8 წლიანი პატიმრობა ემუქრებოდა, შესაბამისად მარტივად დათანხმდა პროკურატურის მიერ შეთავაზებულ საპროცესო შეთანხმებას, რომელიც 7,000 ლარის ჯარიმას და 4 წლიან პირობით მსჯავრს ითვალისწინებდა.[135] კვერენჩხილაძესაც ავტომატურად, 5 წლით ჩამოერთვა ექიმად მუშაობის და ავტომობილის მართვის უფლებები. იმ პერიოდში, როდესაც Human Rights Watch-ს ინტერვიუ მისცა, ის გაჭირვებით ახერხებდა თავის გატანას. როგორც მან განაცხადა: „პროფესიით მუშაობის აკრძალვის გარდა, მანქანის მართვის უფლებაც ჩამომერთვა და ასეთ ვითარებაში რაიმეს გაკეთება ძალიან მიჭირს. ჩემი ოჯახის მდგომარეობა დღითიდღე უარესდება. ვერ ვხდები, რა სარგებელს აძლევს სახელმწიფოს ჩემნაირი ადამიანების უმუშევრობა“.[136] 

2014 წელს, 38 წლის თემურ გობრონიძეს, რომელიც სოფლის მეურნეობით არის დაკავებული გურიის ერთ-ერთ სოფელში, 4 წლით პირობითი მსჯავრი შეუფარდეს მარიხუანის შეძენა-შენახვისთვის. მიუხედავად იმისა, რომ ის არ ყოფილა შემჩნეული სატრანსპორტო საშუალების ნარკოტიკული თრობის ქვეშ მართვაში, მას მართვის უფლება და სხვა უფლებები მაინც ჩამოერთვა 5 წლის ვადით. 2017 წლის ივნისში ის დამნაშავედ ცნეს სასამართლოს გადაწყვეტილების შეუსრულებლობისათვის, რადგან საკუთარ ფერმას ტრაქტორით ამუშავებდა მაშინ, როდესაც მართვის უფლება ჩამორთმეული ჰქონდა. გორბონიძემ  Human Rights Watch-ს განუცხადა: „სოფლის მეურნეობა ჩემი შემოსავლის ერთადერთი წყაროა და ტრაქტორის გარეშე ოჯახის შენახვას ვერ შევძლებ. კანონია არასწორი, პოლიციას არასწორი არაფერი გაუკეთებია, ის კანონის შესაბამისად მოქმედებდა.“[137]

 

III. ნარკოპოლიტიკის ლიბერალიზაციისკენ გადადგმული ნაბიჯები.

კონსტიტუციური სარჩელები

საქართველოს ნარკოპოლიტიკის ლიბერალიზაციის მიმართულებით განხორციელებულ ცვლილებათა უმრავლესობა ნაკარნახევი იყო საკონსტიტუციო სასამართლოში შეტანილი სარჩელებით, რომლებსაც ხშირად ადგილობრივი სამოქალაქო ჯგუფები და სახალხო დამცველი უჭერდნენ მხარს.

2015 წლის 24 ოქტომბერს, საქმეზე ბექა წიქარიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ საეტაპო გადაწყვეტილება მიიღო მარიხუანას შეძენა-შენახვასთან დაკავშირებით. სასამართლომ დაადგინა, რომ პირის დაპატიმრება 70 გრამამდე გამომშრალი მარიხუანის პირადი მოხმარების მიზნით ფლობისთვის, როდესაც მისი გასაღების განზრახვის მტკიცებულება არ არსებობს, არაპროპორციული და ღირსების შემლახავია. გადაწყვეტილებაში სასამართლომ გაიზიარა მოსარჩელის მსჯელობა იმასთან დაკავშირებით, რომ მარიხუანას პირადი მოხმარების მიზნით შეძენა-შენახვა არ უქმნის საზოგადოებას იმ ინტენსივობის საფრთხეს, რომელიც თუნდაც 1 დღით პატიმრობას გაამართლებდა.[138] რაც მთავარია, გადაწყვეტილებაში ნათქვამია, რომ არ უნდა ხდებოდეს არასთანადოდ მკაცრი სასჯელის გამოყენება „სანიმუშოდ“ და საზოგადოების დასაშინებლად. ამის ნაცვლად, სანქცია უნდა იყოს ჩადენილი სამართალდარღვევის  პროპორციული, ბრალდებულში იწვევდეს სამართლიანობის განცდას და ხელს უწყობდეს მის რესოციალიზაციას.[139]

2015 წლის გადაწყვეტილებას სხვა კონსტიტუციური სარჩელები მოყვა, რომლებიც ასევე რეპრესიული ნარკოპოლიტიკის წინააღმდეგ იყო მიმართული. მათგან 4 სარჩელზე სასამართლომ უკვე მიიღო გადაწყვეტილება, რომლებიც ასევე სხვადასხვა ტიპის ნარკოდანაშაულზე არსებულ სისხლისსამართლებრივი სასჯელების პროპორციულობას ეხება:

როგორც ზემოთ აღინიშნა, 2017 წლის 13 ივლისის გადაწყვეტილებით არაკონსტიტუციურად იქნა ცნობილი 0.00009 გრამი დეზომორფინის შეძენის და შენახვისთვის 5-დან 8 წლამდე თავისუფლების აღკვეთა.[140] აღნიშნულ საქმეზე სასამართლომ დაადგინა, რომ ამ ქმედებისთვის თავისუფლების ნებისმიერი ვადით აღკვეთა არაკონსტიტუციურია, რადგან დეზომორფინის ასეთი მცირე მოცულობა გამოუსადეგარია გამოსაყენებლად და ვერ გამოიწვევს ნარკოტიკულ თრობას.

2017 წლის 14 ივლისს სასამართლომ ასევე დააკმაყოფილა კონსტიტუციური სარჩელი, რომლითაც სადაოდ იყო გამხდარი მცენარე კანაფის მოყვანისთვის არსებული საპატიმრო სასჯელის პროპორციულობა.[141] სასამართლომ არაკონსტიტუციურად ცნო თავისუფლების აღკვეთა 151 გრამი კანაფის მოყვანისთვის.[142] იგივე გადაწყვეტილებით, საქმეში მეორე მოსარჩელის მოთხოვნაზე, რომელსაც 266 გრამი კანაფის მოყვანისთვის ჰქონდა თავისუფლების აღკვეთა შეფარდებული, სასამართლომ დაადგინა, რომ ამ ოდენობით მცენარე კანაფის მოყვანისთვის საპატიმრო სასჯელის გამოყენება შესაძლოა იყოს კონსტიტუციური, მაგრამ პატიმრობის 12 წლიანი ვადა აშკარად არაპროპორციულ სასჯელს წარმოადგენს.

2017 წლის 30 ნოემბრის გადაწყვეტილებაში სასამართლომ მიიჩნია, რომ განტვირთვის ფორმის შერჩევა, მათ შორის მარიხუანას მოხმარების გზით, პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებაა. სასამართლოს თქმით, ასეთი ქმედება, თუ ის რისკს ან საფრთხეს არ უქმნის სხვა ადამიანს, სისხლის სამართლის დანაშაულად არ უნდა ჩაითვალოს.[143]

წინა გადაწყვეტილების გაგრძელებად შეიძლება ჩაითვალოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის ივლისში მიღებული გადაწყვეტილება, რომელმაც გააუქმა ყველა სახის ადმინისტრაციული სანქცია მარიხუანას მოხმარებისთვის. თუმცა, საკონსტიტუციო სასამართლოს არ უმსჯელია ამ ნივთიერების შეძენა-შენახვაზე, რაც კვლავ სისხლის სამართლის კოდექსით რეგულირდება.

ამ ანგარიშის წერის დროს, ასევე განხილვის პროცესში იყო სახალხო დამცველის მიერ შეტანილი 2 კონსტიტუციური სარჩელი. ერთ-ერთი სარჩელი ნებისმიერი ტიპის ნარკოტიკის მოხმარებისთვის თავისუფლების აღკვეთის კონსტიტუციურობას აყენებს ეჭვქვეშ.[144] მეორე სარჩელი სავალდებულო ნარკოტესტირებას და ამ პროცედურის დროს დაკავების პროპორციულობის საკითხს შეეხება.[145] ამ ანგარიშის წერის დროს, ორივე სარჩელი  არსებითი განხილვის ეტაპზე იმყოფებოდა.

ნარკოპოლიტიკასთან დაკავშირებით არასამთავრობო ორგანიზაციებსაც აქვთ 2 სარჩელი შეტანილი, რომლებსაც საკონსტიტუციო სასამართლო განიხილავს. ერთი შეეხება ნარკოტიკულ დანაშაულში მსჯავრდებულთათვის სატრანსპორტო საშუალებების მართვის და რიგი პროფესიული საქმიანობის განხორციელების უფლებების სავალდებულო და გრძელვადიან ჩამორთმევას.[146] მეორე სარჩელით კი სადაოდ არის გამხდარი 10-მდე ნარკოტიკული საშუალების, მათ შორის ბუპრენორფინის, დეზომორფინის, LSD-ს, მეტადონის და სხვა ნივთიერებების მცირე ოდენობით ფლობისთვის გრძელვადიანი საპატიმრო სასჯელების კონსტიტუციურობა.[147]

ნარკომანიასთან ბრძოლის სახელმწიფო სტრატეგია

2011 წლის ნოემბერში, საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებით შეიქმნა ნარკომანიასთან ბრძოლის უწყებათაშორისი საკოორდინაციო საბჭო - ორგანო, რომელიც კოორდინაციას უწევს სამთავრობო უწყებების საქმიანობას და განსაზღვრავს ნარკომანიის და ნარკოტიკების არალეგალური ბაზრის წინააღმდეგ ბრძოლის პოლიტიკას.[148] საბჭოს თავმჯდომარეობს იუსტიციის მინისტრი და მის შემადგენლობაში ასევე შედიან შესაბამისი სამინისტროების წარმომადგენლები და პარლამენტის წევრები. სამოქალაქო საზოგადოების, საერთაშორისო ორგანიზაციების და საექსპერტო წრეების წარმომადგენლები საბჭოს ხმის უფლების არმქონე წევრები არიან. 2012 წლის ბოლოს, ადგილობრივ და საერთაშორისო ექსპერტებთან კონსულტაციების გზით, საბჭომ ნარკომანიასთან ბრძოლის სახელმწიფო სტრატეგიის პროექტი შეიმუშავა, რომლითაც პრიორიტეტებად განისაზღვრა საზოგადოებრივი ჯანდაცვა, ზიანის შემცირების პროგრამები, ნარკომომხმარებლების მიმართ სტიგმისა და დისკრიმინაციის დაძლევა და ასევე მიზნად დაისახა შესაბამისი მონიტორინგის ცენტრის შექმნა, რომელიც ნარკოტიკების მოხმარებაზე მონაცემების შეგროვებაზე იქნებოდა ორიენტირებული.[149] სტრატეგია და 2014-2015 წლების სამოქმედო გეგმა ერთი წლის შემდეგ დამტკიცდა.[150]

მართალია, ეს სტრატეგია და მისი სამოქმედო გეგმა მრავალ მნიშვნელოვან ნაბიჯს ითვალისწინებს, მაგრამ მთავრობამ არ გამოყო თანხები არცერთი ძირითადი კომპონენტისთვის, როგორიცაა, მაგალითად, ინსტიტუციური მექანიზმების შექმნა ნარკოტიკების მოხმარების პრევენციისთვის. უწყებათაშორისმა საბჭომ შეაფასა ეს გეგმა იმ ინფორმაციაზე დაყრდნობით, რაც სახელმწიფო უწყებებმა მიაწოდეს და დაასკვნა, რომ 2014-2015 წლების სამოქმედო გეგმაში გაწერილი აქტივობების უმეტესობა სრულად ან ნაწილობრივ იყო შესრულებული; თუმცა ამ შეფასებაში საბჭოს არ განუმარტავს სამოქმედო გეგმის ზოგიერთი კომპონენტის შეუსრულებლობის, ან ნაწილობრივ შესრულების მიზეზები.[151] აღსანიშნავია, რომ სამოქმედო გეგმის ეფექტიანობის დამოუკიდებელი შეფასება არ ჩაუტარებია არცერთ არასამთავრობო ან სხვა დამოუკიდებელ ორგანიზაციას.

2016 წლის დეკემბერში უწყებათაშორისმა საბჭომ 2016-2018 წლების სამოქმედო გეგმა დაამტკიცა.[152] სამოქმედო გეგმაში ერთ-ერთ ღონისძიებად ნარკოტიკების შესახებ ჩარჩო კანონში ცვლილებების შეტანაა აღნიშნული, მაგრამ სხვა დეტალები, მაგალითად, კანონის რომელი ასპექტები უნდა შესწორდეს და როგორ, დაკონკრეტებული არაა.[153]

იუსტიციის სამინისტროს წარმომადგენელმა Human Rights Watch-თან საუბრისას განაცხადა, რომ სამინისტრო მზად არის, გადადგას ნაბიჯები ნარკოპოლიტიკის შემდგომი ლიბერალიზაციისკენ, თუმცა არა ნარკოტიკების მცირე ოდენობით მოხმარების და შეძენა-შენახვის დეკრიმინალიზაციისკენ; სამინისტროს წარმომადგენლების თქმით, ამ ეტაპე უწყება განიხილავს კონკრეტულ ნაბიჯებს, რომლებიც შეეხება სისხლისსამართლებრივი სანქციების შემცირებას და გავრცელებული რამდენიმე ნარკოტიკული საშუალებისთვის მცირე და საშუალო ოდენობების განსაზღვრას.[154] სამინისტრომ ასევე მოამზადა ნარკოვითარების მონიტორინგის ცენტრის დებულების პროექტი, რომელიც პასუხისმგებელი იქნება ნარკოტიკებთან დაკავშირებით მონაცემების შეგროვებასა და გაანალიზებაზე, აგრეთვე ამ ინფორმაციის პოლიტიკის შემმუშავებლებისთვის მიწოდებაზე. მონიტორინგის ცენტრის ამოქმედებას სამინისტრო 2017 წლის ბოლოსთვის გეგმავდა,[155] თუმცა, ანგარიშის წერის დროისთვის ცენტრი შექმნილი კვლავ არ იყო.

საქართველოს ნარკოპოლიტიკის ეროვნულის პლატფორმის მიერ შემუშავებული კანონპროექტი

„საქართველოს ნარკოპოლიტიკის ეროვნული პლატფორმა“ არასამთავრობო ორგანიზაციების, ექსპერტების და სამოქალაქო აქტივისტების ფართო კოალიციაა, რომელიც 2016 წელს შეიქმნა. ამჟამად ეს პლატფორმა 40-ზე მეტ წევრ ორგანიზაციას თუ აქტივისტთა ჯგუფს აერთიანებს და მისი მისია ნარკოპოლიტიკის შემუშავებაში სამოქალაქო საზოგადოების, სათემო ჯგუფების და ექსპერტების მონაწილეობის ხელშეწყობაა.[156]

2017 წლის დასაწყისში პლატფორმამ ყოვლისმომცველი კანონპროექტი შეიმუშავა ნარკოპოლიტიკის ლიბერალიზების მიმართულებით. კერძოდ, კანონპროექტი ითვალისწინებდა ყველა ნარკოტიკული საშუალების უკანონო მოხმარებისა და მათი მცირე ოდენობით შეძენა-შენახვის სისხლის სამართლის სანქციების გაუქმებას.[157] კანონპროექტი ასევე განსაზღვრავდა ძირითადი ნარკოტიკული საშუალებების პირადი მოხმარების ადეკვატურ ოდენობებს.

კანონპროექტი მიზნად ისახავს იძულებითი ნარკოტესტირების მექანიზმის დახვეწასაც, კერძოდ - შემოწმებისთვის უფრო კონკრეტული საფუძვლების გაწერას, კერძოდ მტკიცებულება, რომ პირი ავტომანქანას მართავდა ან სარისკო პროფესიულ საქმიანობას ახორციელებდა ნარკოტიკული თრობის ქვეშ, საჯარო სივრცეში ან/და არასრულწლოვნების თანდასწრებით მოიხმარდა ნარკოტიკებს და სხვ. კანონპროექტში შემოთავაზებულია იძულებითი ნარკოტესტირების პროცედურის დახვეწა, ის ასევე ითვალისწინებს ნარკოტესტირების საექსპერტო დაწესებულებების გადატანას შინაგან საქმეთა სამინისტროს დაქვემდებარებიდან ჯანდაცვის სამინისტროს დაქვემდებარებაში. და ბოლოს, კანონპროექტი მოსამართლეს აძლევს დისკრეციას, თავად გადაწყვიტოს,  დამატებითი შეზღუდვების გამოყენებისას რომელი უფლება ჩამოართვას მსჯავრდებულს და რა ვადით.[158]

ზემოაღნიშნულ ცვლილებებთან ერთად, პლატფორმა მხარს უჭერს დამატებითი რესურსების და ძალისხმევის მიმართვას პრევენციის ეფექტიანი სისტემის დანერგვისკენ, სამკურნალო და ზიანის შემცირების სერვისების გაფართოებისკენ, რათა მათ მოიცვან უფრო ფართო გეოგრაფიული არეალი. პლატფორმა ასევე მხარს უჭერს შესაბამისი საკანონმდებლო ბაზის შემუშავება-დახვეწას, რათა ჩამოყალიბდეს ფსიქო-სოციალური რეაბილიტაციის სერვისების სისტემა ნარკოტიკების მომხმარებლების საზოგადოებაში რეინტეგრაციისთვის, ხოლო ნარკოტიკების უკანონო შემოტანისა და გავრცელების მიმართულებით გამკაცრდეს კანონების აღსრულება.

აღიშნული კანონპროექტი პარლამენტის ხუთმა დეპუტატმა დააინიცირა საკანონმდებლო ორგანოში 2017 წლის ივნისში. პარლამენტის ჯანდაცვის კომიტეტმა კანონპროექტი 2017 წლის ბოლოს განიხილა პირველი მოსმენით. განხილვის დროს კომიტეტმა მხარი დაუჭირა კანონპროექტის ძირითად პრინციპებს. მხარდამჭერთა რიგებში იყვნენ მმართველი პარტიის - „ქართული ოცნების“ ნაწილი და ოპოზიციური პარტიების უმრავლესობა. ამავდროულად, აღმასრულებელმა ხელისუფლებამ, მათ შორის იუსტიციის სამინისტრომ, პროკურატურამ და შინაგან საქმეთა სამინისტრომ, უარყოფითი პოზიციები დააფიქსირეს კანონპროექტთან დაკავშირებით.

პლატფორმის მომზადებული კანონპროექტის და ნარკოპოლიტიკის შემდგომი ლიბერალიზების მოწინააღმდეგეები შიშობდნენ, რომ რეფორმა ნარკომომხმარებლების რაოდენობას გაზრდიდა, ხოლო სამართალდამცავ ორგანოებს აღარ ექნებოდათ საკმარისი ინსტრუმენტები, ეფექტიანად გამკლავებოდნენ ნარკოდანაშაულს. ზოგიერთი კრიტიკოსის აზრით, საქართველოს ჯანდაცვის სისტემა არ არის მზად, გაუმკლავდეს დეკრიმინალიზაციის გამოწვევებს. ჯანდაცვის სამინისტროს წარმომადგენელმა Human Rights Watch-ს განუცხადა, რომ „სამინისტრო ნარკოტიკული საშუალებების ოდენობების უფრო ზუსტი და ადეკვატური განსაზღვრის მომხრეა, მაგრამ „[პირადი მოხმარების მიზნით ნარკოტიკული საშუალებების მცირე ოდენობით შეძენა-შენახვისა და მათი მოხმარების] დეკრიმინალიზაცია ჩვენი პრიორიტეტი არ არის. დეკრიმინალიზაციამ შესაძლოა გაზარდოს მოხმარება და შესაბამისად, ზედოზირების შემთხვევები, რისთვისაც მზად უნდა ვიყოთ. ამიტომ, ლიბერალიზაციისკენ შემდგომი ნაბიჯის გადადგმამდე, ჯერ რეაბილიტაციის, მკურნალობის და პრევენციის პროგრამების გაძლიერებაა საჭირო.“[159] ამ მოსაზრებას იზიარებდა საპარლამენტო უმრავლესობის ლიდერიც, რომელმაც Human Rights Watch-ს უთხრა: „ასეთი რამ ყველგან მოხდა, სადაც დეკრიმინალიზაცია განხორციელდა და აქაც მოხდება. ნარკოტიკის მომხმარებლები დაიწყებენ მცირე ოდენობების მოხმარებას და გასაღებას. პოლიციას ამის ძალიან ეშინია“.[160]

ხელისუფლების წარმომადგენლების ზემოაღნიშნული პოზიციების ფონზე, მინიმუმ ერთი კვლევა მაინც აჩვენებს, რომ დეკრიმინალიზაციის „ეფექტიანი განხორციელების შემთხვევაში, ნარკოტიკების უფრო მეტი პრობლემური მომხმარებელი მიმართავს მკურნალობას“.[161] აღნიშნულ კვლევაში ასევე აღნიშნულია, რომ დეკრიმინალიზაციამ „შეამცირა სისხლის სამართლის აღსრულების ხარჯები, გააუმჯობესა საზოგადოებრივი ჯანდაცვის შედეგები და დაიცვა ბევრი ნარკომომხმარებელი სისხლისამართლებრივი დევნის გამანადგურებელი ეფექტისგან“.[162]

2015 წელს ჩატარებულმა ერთ-ერთმა კვლევამ, რომელშიც შედარებული იყო ნარკოტიკების მოხმარება 13 ქვეყანაში, სადაც ნარკოტიკების მოხმარების და პირადი მოხმარების მიზნით შენახვის დეკრიმინალიზაცია მოხდა, ვერ დაადგინა მკაფიო  მიზეზშედეგობრივი კავშირი სისხლისსამართლებრივი სანქციების შიშსა და ნარკოტიკების უკანონო მოხმარებას შორის.[163]

მიუხედავად იმისა, რომ პლატფორმა მუდმივ რეჟიმში განაგრძობდა კანონპროექტის დაჩქარებული წესით განხილვის ადვოკატირებას, პარლამენტს, წინამდებარე ანგარიშის წერის დროს, შემდგომი განხილვები და კენჭისყრები აღარ ჩაუტარებია კანონპროექტთან დაკავშირებით.

 

IV. ადამიანის უფლებები და დეკრიმინალიზაცია

Human Rights Watch-ი ეწინააღმდეგება ნარკოტიკული საშუალებების მოხმარების და პირადი მოხმარების მიზნით მისი შეძენა-შენახვისთვის სისხლისსამართლებრივი სანქციების არსებობას. ჩვენ ვაღიარებთ, რომ ხელისუფლებებს ლეგიტიმური ინტერესი აქვთ, აღკვეთონ ნარკოტიკების მოხმარებით გამოწვეული საზოგადოებრივი ზიანი და მასთან დაკავშირებული სარისკო ქმედებები. თუმცა, ამ მიზნების მისაღწევად ხელისუფლებებს სისხლის სამართლის კანონის გარდა სხვა საშუალებებიც აქვთ და არ სჭირდებათ კრიმინალიზების პოლიტიკის გატარება, რომელიც არღვევს ადამიანის ძირითად უფლებებს და, როგორც ამ ანგარიშშია აღწერილი, უმძიმეს ზიანს აყენებს ადამიანებს და მათ ოჯახებს.

ნარკოტიკების მოხმარება, ისევე როგორც ალკოჰოლის და თამბაქოს მოხმარება, პირადი არჩევანის საკითხია და საერთაშორისო სამართლის მიხედვით, ის დაცულია პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლებით, რომელიც, თავის მხრივ, პირადი ავტონომიის პატივისცემის საფუძველია. პიროვნული ავტონომიის და პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლების შეზღუდვა შესაძლებელია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ის ლეგიტიმური მიზნის, პროპორციულობის, აუცილებლობის და დისკრიმინაციის დაუშვებლობის კრიტერიუმებს აკმაყოფილებს. პროპორციულობის და აუცილებლობის კრიტერიუმები ხელისუფლებებისგან მოითხოვს, განიხილონ იმავე მიზნის მისაღწევად მათ ხელთ არსებული სხვა საშუალებები, რომლებიც, ადამიანის უფლებების თვალსაზრისით, ნაკლებ შემზღუდველი იქნებოდა, ან ნაკლებ ჩარევას გამოიწვევდა ამა თუ იმ უფლებაში. Human Rights Watch-ს მიაჩნია, რომ ნარკოტიკების მოხმარების, ან პირადი მოხმარების მიზნით მისი შენახვის კრიმინალიზების არგუმენტები ამ კრიტერიუმებს იშვიათად, ან საერთოდ არ აკმაყოფილებს. დაპატიმრება, საკანში გამომწყვდევა და პირისთვის ნასამართლობის სტატუსის მინიჭება, რომლის შედეგებმა შეიძლება ადამიანს მთელი ცხოვრება დაუზიანოს, არსებითად არაპროპორციული რეაგირებაა იმის მიმართ, ვისაც არაფერი გაუკეთებია, გარდა რეკრეაციული ნარკოტიკის მიღებისა.

ნარკოტიკების მოხმარებისთვის სისხლისსამართლებრივი სანქციების გასამართლებლად სხვადასხვა მიზეზები სახელდება. ერთ-ერთი მიზეზი ზნეობაა - ნარკოტიკების მოხმარებას ბევრი ზენობრივად საეჭვო და გასაკიცხ საქციელად მიიჩნევს იმისდა მიუხედავად, ზიანი მიაყენა ნარკოტიკის მოხმარებამ ადამიანს თუ არა. თუმცა, როგორც აღინიშნა, ადამიანის უფლებათა ნორმები  იცავს ინდივიდის ავტონომიას და პირადი ცხოვრების უფლებას, მათ შორის ისეთ ქცევასაც, რაც უმრავლესობის აზრით შეიძლება ამორალური იყოს, მაგრამ რომელიც სხვას ზიანს არ აყენებს. მაგალითად, ადამიანის უფლებათა სამართლით დღეს უკვე ეჭვგარეშეა, რომ საზოგადოებრივი ზნეობის შესახებ უმრავლესობის მოსაზრებებით ვერ გამართლდება ორი ზრდასრული ადამიანის პირადი, ნებაყოფლობითი ჰომოსექსუალური ქცევის კრიმინალიზაცია. ისეთ შემთხვევებში, როდესაც სხვა პირებს არ ადგებათ კონკრეტული ზიანი, საზოგადოებრივი ზნეობა ვერ ჩაითვლება ქმედების კრიმინალიზების „ლეგიტიმურ მიზნად“.

საზოგადოებრივი ჯანმრთელობის დაცვა სახელმწიფოს  ლეგიტიმურ მიზანს წარმოადგენს, ისევე როგორც ადამიანების დაცვა იმ ზიანისგან ან საფრთხისგან, რაც სხვის მიერ ნარკოტიკის მოხმარებამ შეიძლება გამოიწვიოს. ამავდროულად, ნარკოტიკების მოხმარების კრიმინალიზაცია იმ მიზნით, რომ კონკრეტული პირი დაიცვა საკუთარი ჯანმრთელობისთვის ზიანის მიყენებისგან, ვერ აკმაყოფილებს აუცილებლობის და პროპორციულობის კრიტერიუმებს. ხელისუფლებას ბევრი არასადამსჯელო საშუალება აქვს, რათა ნარკომომხმარებელს საკუთარი თავისთვის მიყენებული ზიანის შემცირებაში დაეხმაროს, მათ შორის, შესთავაზოს მკურნალობა და სოციალური მხარდაჭერა წამალდამოკიდებულებისგან გასათავისუფლებლად. სახელმწიფოს როლი ჯანმრთელობის დაცვაში მნიშვნელოვანია, მაგრამ მან ეს არ უნდა გააკეთოს იმ ადამიანის დასჯით, რომლის ჯანმრთელობის დაცვასაც ცდილობს. რაც შეეხება პროპორციულობას, დაპატიმრებები, ციხეში გამომწყვდევა და ნასამართლობა, რომლის შედეგებმაც ადამიანს შესაძლოა მთელი ცხოვრება დაუნგრიოს, არსებითად არაპროპორციული სახელისუფლო რეაგირებაა იმ ადამიანის მიმართ, რომელსაც არაფერი ჩაუდენია, გარდა რეკრეაციული ნარკოტიკის მიღებისა. სისხლის სამართლებრივმა პასუხისმგებლობამ შეიძლება ინდივიდებს წაართვას უნარი, მოიპოვონ საარსებო საშუალება და საცხოვრებელი, ამგვარმა მიდგომამ შესაძლოა დაანგრიოს ოჯახები და დააშოროს მშობლები საკუთარ შვილებს. სახელმწიფოს ადამიანების დასჯის გარეშეც შეუძლია უბიძგოს მოსახლეობას ნარკოტიკებთან დაკავშირებით სწორი არჩევანის გაკეთებისკენ.

ნარკოტიკების მოხმარების და მისი პირადი მოხმარების მიზნით შეძენა-შენახვის სისხლისსამართლებრივ დასჯადობას უარყოფითი შედეგები მოაქვს ადამიანების ჯანმრთელობისთვისაც. ნარკომომხმარებლების დაპატიმრება ხელს არ უწყობს მათი ჯანმრთელობის დაცვას, კრიმინალური სანქციები კი აფერხებს მათ, მიმართონ ჯანდაცვის სერვისებს და მკურნალობას, რაც საბოლოო ჯამში იწვევს მათ სტიგმატიზაციას და დისკრიმინაციას.

გაეროს გენერალური ასამბლეისთვის წარდგენილ 2010 წლის ანგარიშში, რომელიც ჯანმრთელობის უფლებას და ნარკოტიკების საერთაშორისო კონტროლს ეხებოდა, გაეროს სპეციალურმა მომხსენებელმა ჯანმრთელობის უფლების დაცვის საკითხებში საგანგებოდ მოუწოდა წევრ სახელმწიფოებს, ჯანმრთელობის უფლების დაცვის მიზნით განახორციელონ დეკრიმინალიზაცია; ასევე, გასცა რეკომენდაცია, რომ „წევრმა სახელმწიფოებმა ... შესწორებები შეიტანონ ეროვნულ კანონმდებლობაში, რათა მოხდეს ნარკოტიკული საშუალებების შენახვა-მოხმარების დეკრიმინალიზაცია, ან დე-პენალიზაცია.“

გარკვეულ ვითარებებში ნარკოტიკების მოხმარება სერიოზულ ზიანს აყენებს, ან სერიოზულ საფრთხეს უქმნის სხვებს და შესაბამისად, სახელმწიფოების ლეგიტიმური ინტერესია, დაიცვას გარეშე პირები ნარკოტიკების მოხმარების შედეგად გამოწვეული ზიანისგან. ასეთ შემთხვევებში, სახელმწიფოებმა შეიძლება გადაწყვიტონ პროპორციული სისხლისსამართლებრივი სანქციების დაწესება ნარკომოხმარებით გამოწვეულ საზიანო ქმედებაზე; მაგალითად, სახელმწიფოს შეუძლია სისხლის სამართლის დანაშაულად განსაზღვროს ავტომობილის, ან თვითმფრინავის მართვა ნარკოტიკული თრობის მდგომარეობაში. მას ასევე შეუძლია, დააპატიმროს ადამიანი, ვისაც, შვილი ყავს უყურადღებოდ მიტოვებული წამალდამოკიდებულების გამო, ან ძალადობს მასზე. სახელმწიფოს ასევე შეუძლია ნარკოტიკის მოხმარება დამამძიმებელ გარემოებად განსაზღვროს ძალადობრივი დანაშაულის ჩადენის შემთხვევაში. თუმცა, ასეთ ვითარებაში თავისთავად ნარკოტიკის მოხმარება კი არ არის სისხლის სამართლის დანაშაული, არამედ ნარკოტიკის მოხმარებით სხვისთვის ზიანის მიყენება და საფრთხის შექმნა.

Human Rights Watch-ი არ არის ერთადერთი ორგანიზაცია, რომელიც ხელისუფლებებს ნარკოტიკების მოხმარების და პირადი მოხმარების მიზნით შენახვის დეკრიმინალიზაციისკენ მოუწოდებს.  იგივე პოზიციებს აფიქსირებს ბევრი უფლებადამცველი და ჯანმრთელობის დაცვის ორგანიზაცია, მათ შორის მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაცია (WHO), გაეროს ადამიანის უფლებათა დაცვის უმაღლესი კომისრის ოფისი (UNHCHR), გაერთიანებული ერების აივ/შიდსის ერთობლივი პროგრამა (UNAIDS), წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის საზოგადოებების საერთაშორისო ფედერაცია, და ნარკოპოლიტიკის გლობალური კომისია.[164] 2016 წლის აპრილში გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ ჩაატარა სპეციალური სესია ნარკოტიკების მსოფლიო პრობლემის შესახებ (UNGASS), რათა დაწყებულიყო მსჯელობა ნარკომანიასთან ბრძოლის არსებული მკაცრი მექანიზმის ხარჯებისა და შეფეგების თაობაზე.[165] სესიის დაწყებამდე, გაეროს რამდენიმე სპეციალურმა მომხსენებელმა ერთობლივი წერილი გამოაქვეყნა, რომელშიც სახელმწიფოებს ნარკოტიკების მოხმარების და შენახვის დეკრიმინალიზაციისა და დეპენალიზაციისკენ მოუწოდეს.[166]

ყველა ტიპის ნარკოტიკის მოხმარების/პირადი მოხმარების მიზნით ფლობის წარმატებული დეკრიმინალიზაცია პორტუგალიაში

დეკრიმინალიზაცია გამოცდილი მიდგომაა. მსოფლიოს ზოგიერთ ქვეყანაში უკვე კანონმდებლობის დონეზე აღარ არის ნარკოტიკების მოხმარება, ან პირადი მოხმარების მიზნით ფლობა სისხლის სამართლით დასჯადი ქმედება, ზოგ შემთხვევაში კი პრაქტიკაში არ აღასრულებენ სამართალდამცავები სისხლის სამართლის ასეთ კანონებს. მაგალითად, ნარკოტიკების მოხმარება ან პირადი მოხმარების მიზნით შენახვა არ არის კრიმინალიზებული პორტუგალიაში, ესპანეთში, ჩეხეთის რესპუბლიკასა და კოსტა რიკაში.[167]

2001 წელს პორტუგალიამ მოახდინა ნარკოტიკების ისეთი ოდენობებით უკანონო შეძენა, მოხმარება და შენახვის დეკრიმინალიზაცია, რაც 10 დღემდე მარაგის ტოლია. ამ ქვეყანაში ნარკოტრეფიკი და გაყიდვა სისხლის სამართლის დანაშაულად რჩება და დასჯადი ქმედებაა.[168]

პორტუგალიამ ნარკოტიკების შენახვა ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევად დატოვა. ამავდროულად, ხელისუფლებამ მნიშვნელოვანი რესურსები გამოყო მკურნალობის და ზიანის შემცირების სერვისებისთვის. ნარკოტიკების ფლობისთვის, პოლიცია პირს ადმინისტრაციული სამართალდარღვევის ოქმს უწერს. შემდეგ ეს პირი ვალდებულია ეწვიოს კომისიას, რომელიც შექმნილია ადამიანის ჯანმრთელობის ნებისმიერ საჭიროებაზე რეაგირებისთვის და დაკომპლექტებულია სოციალური მუშაკით, მედიცინის დარგის პროფესიონალითა და იურისტით. თუ პირი წამალდამოკიდებულია, კომისია მას აგზავნის სამკურნალო პროგრამაზე, რომელზე დასწრებაც ნებაყოფლობითია. თუ პირი არ არის წამალდამოკიდებული, მის მიმართ შესაძლოა გამოყენებული იყოს სანქცია, თუმცა ნარკოტიკის ფლობისთვის, ან მოხმარებისთვის პორტუგალიაში არავის ეკისრება საპატიმრო სასჯელი თუ სხვა ტიპის სისხლისსამართლებრივი სანქცია.[169]

ამ დრომდე პორტუგალიის დეკრიმინალიზაციის შედეგები ნათლად მიუთითებს იმაზე, რომ საზოგადოებრივი უსაფრთხოება ბევრად უკეთესად არის დაცული მაშინ, როდესაც აქცენტი საზოგადოებრივ ჯანმრთელობაზე კეთდება, ვიდრე ნარკოტიკების პრობლემური მომხმარებლების მიმართ სისხლისსამართლებრივი სასჯელების გამოყენებაზე.[170] 2010 წლის შეფასების თანახმად, პორტუგალიაში მეტ-ნაკლებად შენარჩუნდა მოსახლეობაში ნარკოტიკების საერთო მოხმარების დონე, რომელიც ევროპის საშუალო მაჩვენებელზე ნაკლებია. ამავდროულად, შემცირდა ნარკოტიკის მოხმარება მოზარდებში და დაიკლო ქვეყანაში წამალდამოკიდებული ადამიანების, თუ ინექციური მომხმარებლების რაოდენობამ.[171] კომისიის წინაშე წარმდგარ ადამიანთა 80%-ზე მეტი არაპრობლემური მომხმარებელია და სანქციების გარეშე თავისუფლდება.

დეკრიმინალიზაციის შემდეგ პორტუგალიაში 60%-ით გაიზარდა იმ ადამიანთა რაოდენობა, რომლებიც ნარკოტიკებთან დაკავშირებით მკურნალობას იტარებენ. შემცირდა ზედოზირებით გამოწვეული სიკვდილიანობა - 80 შემთხვევიდან 2001 წელს 16 შემთხვევამდე 2012 წელს.[172] 2009 წლის გაეროს კვლევამ ასევე აჩვენა, რომ დეკრიმინალიზაციამ ხელი არ შეუწყო ეგრეთ წოდებულ „ნარკოტურიზმს“.[173] პოლიციის ყოფილი უფროსისა და ნარკოტიკების და ნარკომანიის პორტუგალიის ინსტიტუტის იმდროინდელი დირექტორის, ფერნანდო ნაგრაოს თქმით, „იყო შიში, რომ პორტუგალია ნარკოტიკების სამოთხედ გადაიქცეოდა, მაგრამ ეს ასე არ მოხდა“.[174]

2014 წელს მკვლევარებმა შეისწავლეს პორტუგალიაში ნარკოტიკების მოხმარების სოციალური ხარჯი, რომელიც განისაზღვრა როგორც „ნარკოტიკებზე სახელმწიფო დანახარჯების, კერძო ხარჯების (ნარკოტიკის მომხმარებლების მიერ გაწეული) და საზოგადოების მიერ გაწეული ხარჯების (არაპირდაპირი ხარჯები, როგორიცაა პროდუქტიულობის შემცირება) ჯამი“.[175] აღმოჩნდა, რომ დეკრიმინალიზაციის შემდეგ ნარკოტიკის მოხმარების სოციალური ხარჯი ერთ სულ მოსახლეზე 18%-ით შემცირდა. კვლევის ავტორების აზრით, ეს კლება, ძირითადად, შედეგად მოიტანა ნარკოტიკის მოხმარების კრიმინალიზებასთან დაკავშირებული იურიდიული სისტემის ხარჯების შემცირებამ და ნარკოტიკების პრობლემური მოხმარების შემცირების შედეგად ჯანდაცვის ხარჯების დაზოგვამ.[176]

 

მადლობის გამოხატვა

წინამდებარე ანგარიში მოამზადეს და შესაბამისი კვლევა ჩაატარეს Human Rights Watch-ის ევროპისა და ცენტრალური აზიის განყოფილების ასოცირებულმა დირექტორმა გიორგი გოგიამ და დამოუკიდებელი უფლებადამცველი ჯგუფის, ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტორინგის ცენტრის (EMC) პროექტის კოორდინატორმა გურამ იმნაძემ.

ანგარიშს რედაქტირება გაუკეთა ევროპისა და ცენტრალური აზიის განყოფილების დირექტორის მოადგილემ რეიჩელ დენბერმა. იურიდიული და პროგრამული ანალიზი შეასრულეს Human Rights Watch-ის უფროსმა იურიდიულმა კონსულტანტმა ეშლინგ რეიდიმ და პროგრამების დირექტორის მოადგილემ ტომ პორტიასმა. ეშლინგ რეიდიმ ასევე შეიტანა წვლილი ანგარიშის იმ ნაწილის მომზადებაში, რომელიც თავისუფლების აღკვეთის სამართლებრივ სტანდარტებს შეეხება. კვლევის ჩატარებაში ავტორებს დახმარება გაუწია ევროპისა და ცენტრალური აზიის განყოფილების სტაჟიორმა სტეფანი ევინშტაინმა.

ანაგრიშის გამოქვეყნებაში წვლილი შეიტანეს ევროპისა და ცენტრალური აზიის განყოფილების თანამშრომელმა კეთრინ ფილიშვილმა, დიზაინერმა რაფაელ ხიმენესმა, ადმინისტრაციულმა მენეჯერმა ფიცროი ჰეპკინსმა, და უფროსმა კოორდინატორმა ხოსე მარტინესმა. ანგარიში ქართულად თარგმნა ქეთი მსხილაძემ.

Human Rights Watch-ი მადლობას უხდის ბევრ ადამიანს, რომლებმაც თავიანთი გამოცდილება და ხედვები გაგვიზიარეს. Human Rights Watch-ი ასევე მადლიერია უამრავი ადამიანისა და ორგანიზაციის, რომლებმაც საქართველოში მოგვცეს ღირებული რჩევები, აღმოგვიჩინეს მნიშვნელოვანი დახმარება და გაგვიზიარეს საკუთარი ცოდნა, რომელთა გარეშეც ამ კვლევის ჩატარება შეუძლებელი იქნებოდა. დიდი მადლობა მათ!