په داسې حال کې چې د اګست په ۱۵ مه د طالبانو له خوا د افغانستان د نیولو دویمه کلیزه راورسیده، زموږ ډیری افغانان د یوې ښې راتلونکې د جوړولو لپاره زموږ له لاسه وتلې هیلې او آرمانونه په اړه فکر کوو. زموږ ځینې په افغانستان کې پټ ژوند کوي او ځینې مو په ټوله نړۍ کې خواره شوي دي.
افغانستان په نړۍ کې یو له خورا ناوړه بشري بحران سره مخ دی. د دې نفوس دوه پر دریمه برخه له لوږې سره مخ ده او لږ تر لږه درې میلیونه ماشومان له شدید خوارځواکۍ سره مخ دي. دغه هیواد په نړۍ کې د ماشومان د مړینې تر ټولو لوړه کچه هم لري، چې په زرګونو میرمنې د امیندوارۍ اړوند اختلاطاتو له امله مري، چې ډیری یې د مخنیوي وړ دي. په دې وروستیو کې په سمنګان ولایت کې یوه ډاکټر راته وویل: "افغانستان د ځمکې پر سر په دوزخ بدل شوی دی."
د طالبانو مشرتابه د افغان ولس د اساسي حقونو د تر پښو لاندې کولو او د ښځو زد سیاستونو او قوانینو د پلي کولو مسوولیت لري چې په حقیقت کې یې ښځې له عامه ژوند څخه لرې کړي، له تعلیم او کار څخه یې منع کړي او د هغوی د تګ راتګ ازادي یې محدوده کړې ده. په ښځو باندې د طالبانو محدودیتونه د مرستندویه موسسو کار هم محدودوي. څرنګه چې طالبانو څرګنده کړې چې دوی بشري حقونو ته درناوی نه کوي، نو اړینه ده چې هغه هیوادونه چې دوی ورسره تړاو لري، پر دوی فشار راوړي چې خپل ناوړه سیاستونه بدل کړي.
د بشري حقونو د مدافع په توګه، ما په ټوله نړۍ کې د ډیپلوماتانو او مرستندویه ټولنو سره لیدلي ترڅو دوی سره زموږ د اندیښنو په پوهیدو کې مرسته وکړم. زه په دې باور یم چې هغه هېوادونه چې له تېرو دوو لسیزو راهیسې د افغانستان په چارو کې لاس لري، هم مسوولیت لري چې افغان ولس ته د طالبانو د اعمالو سزا ور نه کړي.
د اوکراین خلک هم له سختو ستونزو سره مخ دي، او په دې اړه پراخ نړیوال بحثونه روان دي چې څنګه ډاډ ترلاسه شي چې هلته د جګړې عاملینو سره حساب وشي. خلک د ملي او نړیوالو تحقیقاتو د احتمال په اړه بحث کوي، پشمول د ملګرو ملتونو د بشري حقونو شورا د تحقیقاتو د خپلواک نړیوال کمیسیون او د جرمونو نړیوالې محکمې لخوا د ولادیمیر پوتین د نیولو حکم. البته، دا به ولیدل شي چې آیا پایله به د عدالت معنی ولري که نه، مګر په اوکراین کې حساب ورکولو ته پاملرنه بې ساري وه.
افغان ولس هم د ځواب ورکولو مستحق دی. د جرمونو نړیواله محکمه په افغانستان کې واک لري او څارنوالۍ یې په ۲۰۰۶ کال کې لومړنۍ څېړنې پیل کړې. د ډیری ځنډونو او بیا پیل کولو وروسته، او د متحده ایالاتو لخوا د امریکایي پرسونل لخوا د شکنجې د څیړلو په اړه د جرمونو نړیوالې محکمې ته د ګواښونو وروسته، څارنوالۍ خپل تحقیقات بیا پیل کړل. خو دا لا تر اوسه عامه پایلې نه لري، او له بده مرغه، څارنوال ټینګار کړی چې هغه به په هیواد کې د پخواني متحده ایالاتو تر ملاتړ لاندې افغان حکومت او د متحده ایالاتو د ځواکونو لخوا د سرغړونو تحقیقات له اولویت څخه خارج کړي، په داسې حال کې چې د دغو ظلمونو په په اړه د معافيت فرهنګ شتون د تاوتریخوالي د دورې د بیا تولید لامل شوی دی.
زه پخپله د یو کډوالې په توګه پوهیږم چې څه حس لري چې ستاسو هیواد په تاوتریخوالي کې ښکیل دی او نور په کور کې د خوندیتوب احساس نه کوي. زه حیرانه وم چې نړۍ څنګه د اوکراین کډوالو ته خپلې غیږه خلاصې کړې - لکه څنګه چې باید وي. او کاش چې موږ د افغانستان د خلکو او د نړۍ د ټولو کډوالو لپاره همدا کار کولای شوای. د دیارلسمې پیړۍ د پارسي شاعر سعدي شیرازي یو ښکلی شعر دی چې وایي: انسانان د یوه بدن غړي دي/ چې په پیدایښت کې له یو جواهر دي/ کله چې یو غړی زیانمن شي/ نور غړي هم قرار نه پاتې کیږي. "
اوکراین او افغانستان له جلا ستونزو سره مخ دي، خو دواړه جګړه ځپلي دي او له ظلم سره لاس او ګریوان دې، چې خلک یې تېښتې ته اړ کړي دي. د اوکراین د کډوالو په اړه د نړۍ غبرګون ښیې چې هیوادونه او نړیوال بنسټونه هرکله چې وغواړي په چټکه او ډله ایزه توګه عمل کولی شي. کاش دا اراده د افغانستان لپاره هم وی. افغانانو څو لسیزې جګړې لیدلي دي. موږ د خوندي ځای مستحق یو. موږ د انساني کرامت سره د ژوند کولو مستحق یو؛ داسې ژوند چې په هغه کې زموږ اساسي بشري حقونو ته درناوی وشي.
د طالبانو د واکمنۍ په لومړیو څو میاشتو کې د امریکا، کاناډا او جرمني په ګډون ګڼو هېوادونو ژمنه کړې وه چې له خطر سره مخامخ افغانان به وباسي، خو په عمل کې یې سستي شوي دي. افغانان د طالبانو له منګولو څخه د تیښتې لپاره په درېیمو هیوادونو کې بند پاتې دي او یا په افغانستان کې پټ دي.
له اوکراین څخه د کډوالو د مرستې لپاره د نړۍ او په ځانګړې توګه د اروپايي ټولنې غبرګون یې ښه بېلګه وه. د بیا میشتیدنې پروګرامونه باید ګړندي او اغیزمن وي، او له افغانستان څخه د وتلو قانوني او خوندي لارې پکې شاملې وي ترڅو ډاډ ترلاسه شي چې هغه کسان چې په خطر کې دي امنیت ته رسي. کاش چې داسې ورځ ووینم چې نه جنګ وي او نه څوک خپل کور او وطن پریږدي. لکه څنګه چې شاعر او استاد ورسان شیر وايي: "هیڅ څوک نه غواړي چې خپل وطن پریږدي مګر دا چې د هغه وطن د غټ ماهي (شارک) په خوله کې وي."
