Con đường đến thời điểm bỏ phiếu là một chặng dài, trắc trở và có thể chưa thấy điểm kết thúc.
Các cuộc thương lượng giữa Ủy ban Châu Âu và chính phủ Việt Nam kéo dài từ năm 2012 đến tháng Sáu năm 2019.
Trong thời gian này, Việt Nam đã tiến hành một đợt đàn áp mạnh tay đối với các nhà bất đồng chính kiến và người lao động muốn tổ chức công đoàn, nhất là từ năm 2016 trở đi. Nhiều nhà hoạt động nhân quyền, nhà báo, blogger, nhà vận động tôn giáo và nhà vận động công đoàn đã bị tấn công tàn ác hay bị xử tù theo bộ luật hình sự hà khắc của Việt Nam chỉ vì bày tỏ ý kiến một cách ôn hòa. Trong một số vụ, người dân bị kết án tù chỉ vì đăng tải thông tin trên Facebook.
EU đã liên tục nhấn mạnh xu hướng tiêu cực này, bao gồm cả thời điểm chỉ vài tuần trước khi kết thúc thương lượng.
Hồ sơ nhân quyền ngày càng tồi tệ của Việt Nam đã khiến nhiều nghị viên Châu Âu lên tiếng bày tỏ quan ngại. Tháng Chín năm 2018, 32 Nghị viên Châu Âu gửi một lá thư ngỏ kêu gọi phải có các cải thiện cụ thể về nhân quyền ở Việt Nam trước khi bất kỳ thỏa thuận nào được đưa ra bỏ phiếu tại nghị viện.
Các mối quan ngại được nêu lên một lần nữa vào tháng Mười năm 2018 trong một buổi điều trần với chính quyền Việt Nam, và được nhắc lại sau đó một tháng trong một bản nghị quyết khẩn cấp.
Đáng tiếc là chính quyền Việt Nam vẫn tiếp tục chủ trương đàn áp, với việc thực thi bộ luật an ninh mạng nhiều vấn đề vào tháng Giêng năm ngoái và các đợt bắt bớ mới đối với những người bị cho là có ý phê phán chính quyền.
Việt Nam cũng từ chối các khuyến nghị của các quốc gia thành viên EU trong đợt đánh giá gần đây nhất tại Liên Hiệp Quốc về sửa đổi hay loại bỏ các quy định pháp lý có tính vi phạm nhân quyền và phóng thích tù nhân chính trị.
Tháng Sáu, một nhóm nghị viên Châu Âu gửi thư nhắc lại yêu cầu phải có các cải thiện cụ thể về nhân quyền để làm mốc đánh giá cho quy trình phê chuẩn sắp tới của nghị viện Châu Âu.
Ủy ban đối ngoại của nghị viện đã bày tỏ quan điểm tương tự sau đó vài tháng, trong một bản ý kiến không ràng buộc, dựa trên lời kêu gọi mới đây của một số nhóm quốc tế và Việt Nam, trong đó có Tổ chức Theo dõi Nhân quyền.
Đáng chú ý là, Phạm Chí Dũng, một trong những người ký vào lời kêu gọi nói trên, và là tác giả của một thư kiến nghị song song, đã bị bắt vào ngày 22 tháng Mười một, rất nhiều khả năng là do đã tiếp cận với các nghị viên Châu Âu. Vụ bắt giữ đã gây ra làn sóng phẫn nộ ở nghị viện, khiến chủ tịch David Sassoli phải viết một lá thư lên tiếng về vụ việc này.
Thư hồi đáp của đại sứ Việt Nam, Tổ chức Theo dõi Nhân quyền đã xem, chỉ đơn thuần bào chữa cho việc bắt giữ và so sánh không biết ngượng chính sách hạn chế tự do ngôn luận ở Việt Nam với các quy định hiện có ở các nước phương Tây.
Tháng Mười hai, nghị viên Jan Zahradil, xin từ chức thôi giữ vai trò ông đảm nhận từ lâu là người đại diện cho các hiệp định thương mại, sau khi có các nghi vấn về quan hệ của ông với Đảng Cộng sản Việt Nam.
Liên hiệp Công đoàn Châu Âu (ETUC) sau đó đã gia nhập dàn đồng ca lên tiếng kêu gọi hoãn lại việc phê chuẩn cho tới khi Việt Nam đạt được các mốc tiến bộ rõ ràng về nhân quyền, đồng tình với nhận xét rằng bộ luật hình sự của Việt Nam cản trở quyền tự do của người lao động, dù đã có những cải cách mới đây trong luật lao động.
Với mong muốn giải quyết một số trong các điểm quan ngại nói trên, một số thành viên ủy ban thương mại đã yêu cầu phải đưa ra một lộ trình có tính ràng buộc về việc phê chuẩn (đã trì hoãn quá lâu) các hiệp ước cốt lõi về quyền của người lao động, vì không tin tưởng vào cái mốc năm 2023 do chính quyền Việt Nam tự đặt, không có tính ràng buộc và không có chế tài kiểm soát.
Các thành viên ủy ban này cũng khẽ khàng nêu lên các quan ngại rộng hơn về nhân quyền, và kêu gọi phải đưa các quy định pháp luật hình sự “cho phù hợp và tuân theo các công ước ILO (Tổ chức Lao động Quốc tế).”
Ngày mồng 6 tháng Giêng, thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc hồi đáp, tuyên bố chung chung rằng “chính sách nhất quán của chính quyền Việt Nam là bảo vệ và phát huy nhân quyền” mà không phản hồi cụ thể về các đề xuất nhức nhối nhất của các nghị viên Châu Âu, trong đó có việc cải cách bộ luật hình sự.
Vậy chúng ta hiện giờ đang ở đâu?
Trừ khi có thay đổi về chương trình, vào ngày thứ Ba (21 tháng Giêng) tới ủy ban thương mại phải đưa ra ý kiến cuối cùng về các hiệp định, để sau đó đưa ra biểu quyết chung cuộc tại đại hội vào đầu tháng Hai.
Các nghị viên ủy ban thương mại đang ở một vị thế khá khó khăn.
Đa số thành viên của ủy ban này có thể tán thành các hiệp định ngay lập tức. Nhưng ngày càng nhiều nghị viên Châu Âu đã ý thức được về tính tàn ác và không đáng tin của chính quyền Việt Nam, và nhận ra rằng cuộc bỏ phiếu lần này là một trong những cơ hội hiếm hoi họ có thẩm quyền ràng buộc về chính sách đối ngoại của EU – và họ có thể và mong muốn sử dụng thẩm quyền đó để đạt được những tiến bộ cụ thể về nhân quyền ở Việt Nam.
Nhiều người đã biểu lộ sự bất bình mạnh mẽ với việc tiếp tục giam giữ Phạm Chí Dũng, và có cảm nhận đang lan rộng rằng nếu chấp thuận các hiệp định trong khi chính quyền Việt Nam chưa thực hiện được bất cứ yêu cầu nào về nhân quyền của các nghị viên Châu Âu thì uy tín nghị viện sẽ bị ảnh hưởng trầm trọng.
Việc đó cũng có thể làm trầm trọng hơn tình trạng chia rẽ nội bộ giữa các nhóm chính trị và giữa các ủy ban dẫn đến khả năng bỏ phiếu chống vào tháng Hai.
Thay vì phải lựa chọn bỏ hay giữ các hiệp định hay các nguyên tắc cùng với uy tín của mình, trong vài tuần tới các nghị viên Châu Âu có một cơ hội hình thành một mặt trận chung và đặt ra một số mốc cụ thể, khả thi và có tính chiến lược về nhân quyền, và chỉ đồng ý thông qua các hiệp định khi Việt Nam đạt được các mốc đó.
Nếu chỉ được nêu hai điểm, thì có thể sẽ là: cam kết nghiêm túc về cải cách bộ luật hình sự, và phóng thích các tù nhân chính trị, bắt đầu từ Phạm Chí Dũng và những người đang gặp rủi ro về sức khỏe khác.
Nếu chỉ bỏ phiếu thuận mà không đạt được bất cứ điều gì từ chính quyền Việt Nam nghĩa là bỏ phí một cơ hội chưa từng có để thay đổi đất nước này theo hướng tích cực.
