<<previous  |  index  |  next>>

Tarihçe

1980’li ve 1990’lı yıllardaki yasadışı silahlı gruplarla başa cıkma çabalarının bir parçası olarak, güvenlik güçleri, Türkiye’nin güney doğusunda tahminen 3.000 köyü zor kullanarak boşalttı. Gerçek rakam muhtemelen daha yüksek olmakla birlikte, resmi rakamlara göre bu süreçte 378.335 kişi yerlerinden edildi.⁵ Bu köylerin sakinleri, bir tarafta askeri güçleri, diğer tarafta ise Kürdistan İşçi Partisi (PKK) arasında kalan, ağırlıklı olarak Kürt köylü ve çiftçilerdi. Bu insanların yerlerinden edilmeleri yalnızca evsiz kalmalarını değil, geçimlerini temin ettikleri arazilerinden ve hayvanlarından da mahrum kalmaları sonucunu doğurdu.

Bu imha programının amacı, PKK’nın köylerden eleman bulmasını ve maddi destek almasını engellemekti. Jandarma, oluşturduğu maaşlı, silahlı “geçici köy korucu” sistemine köylülerğn katılmasını şart koştu. Köylüler imkansız bir çelişkinin ortasında bırakıldılar: Köy koruculuğu sistemine katılırlarsa muhtemel PKK saldırılarına maruz kalacaklardı; köy koruculuğu sistemini reddettikleri takdirde ise jandarma zor kullanarak, yasadışı bir şekilde ve çoğunlukla şiddet uygulayarak yerleşimlerini boşaltacak ve tahrip edecekti.

İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün 2005’te yayınladığı raporda belirtildiği gibi,

Boşaltmalar hukuka aykırı ve şiddetli bir şekilde gerçekleşmiştir. Güvenlik güçleri helikopterler, zırhlı araçlar, asker ve köy korucularını kullanarak köyün etrafını sardıktan sonra saklanmış mahsulleri, tarım araçlarını, ürünleri, meyve bahçelerini, ormanları ve hayvanları yakmıştır. Evleri ateşe vermiş ve bazen köylülerin eşyalarını almalarına bile imkan tanımamıştır. Bu operasyonlar süresince güvenlik güçleri sık sık suistimallerde bulunmuş ve köylülerin eşyalarını ve paralarını çalmış veya onları işkence veya kötü muamaleye tabi tutmuştur. En sonunda köylüler, evlerinden uzaklaştırılıp yollara sürülmüştür. Bu operasyonlar çerçevesinde köylüler “ortadan kaybolmalar” ve yargısız infazlarla karşı karşıya kalmıştır. 1990 ortalarına kadar 3000’den fazla köy fiilen haritalardan silinmiş, resmi rakamlara göre 378.335 Kürt köylüsü evlerinden göçe zorlanmış ve evsiz kalmıştır.⁶

1990’lı yıllar boyunca Türk hükümeti boşaltma ve sürgünlerin varlığını inkar etti ve güvenlik güçlerinin ihlallerini örtbas etmek için yalan söyledi. Bir iki siyasetçi, kendi siyasi kariyerlerini yok etme pahasına köy imha programına karşı çıktı ama Meclis, bu felaketi durduramadı. Yerinden edilenler umutsuz bir şekilde yerel ve ulusal siyasetçilere lobi yapmaya çalıştılar. 26 Ekim 1994’te Başbakan Tansu Çiller, Tunceli ilinden bir muhtarlar heyeti ile görüştü. Muhtarlar, askerlerin köylerini yaktıklarını ve helikopterlerin operasyonları desteklediğini anlattılar. Ama o dönemdeki resmi politika artık toptan inkar üzerine kuruluydu. Başbakan onlara şöyle dedi: “Devletin köy yaktığını gözümle görsem bile inanmam. Her gördüğünüz helikopteri bizim sanmayın. PKK helikopteri olabilir. Hatta Rus, Afgan veya Ermeni helikopteri de olabilir.”⁷ Diyarbakır’ın Akçayurt köyünün muhtarı Mehmet Gürkan, ulusal televizyonda güvenlik güçlerinin Temmuz 1994’te köylerini yaktığını anlattı. Bir ay sonra köye döndüğünde bir görgü tanığı askerlerin kendisini gözaltına alıp helikoptere bindirip götürdüğünü gördü. Kendisini bir daha gören olmadı.⁸ Adalet mekanizması, operasyonlarla ilgili her türlü haberi engellemek için elinden gelen çabayı gösteriyordu. Nisan 1994’te Türkiye İnsan Hakları Derneği (İHD), olağanüstü hal bölgesindeki insan hakları ihlallerini anlatan ve özellikle de köy yakmalar üzerine yoğunlaşan, Yakılan Köylerden bir Kesit’i yayınladı. Kitap toplatıldı ve dernek başkanı Akın Birdal ile iki İHD görevlisi, Terörle Mücadele Yasası’nın 8. maddesine göre “bölücü propaganda yapmak” suçuyla Ankara Devlet Güvenlik Mahkemesinde yargılandı.

Göçe zorlama ile ilgili haberler genellikle bastırılıyordu ama göç sonucunda Türkiye’nin batısındaki şehirlere yığılan Kürt nüfus ile ilgili sorular ve kaygılara yol açıyordu. 1995 yılında, iç göç sorununu incelemek üzere bir meclis araştırma komisyonu kuruldu, ve 1996 yılında Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Akdivar ve diğerleri-Türkiye davasında, güvenlik güçlerinin yasadışı olarak köyleri yaktığına, yerel mahkemelerin ihlalleri araştırmak bir yana, örtbas edilmesine yardımcı olduğuna hükmetti.

1990’ların sonuna gelindiğinde, ya sorun hakkındaki uluslararası ve ulusal ilginin sonucu olarak, ya da o vakte kadar köy koruculuğu sistemine katılmayan yerleşim birimi kalmadığı için, zorla göçler yavaşlayarak son buldu.

Hükümet, eleştirileri savuşturmak için, yerinden edilenlerin eve dönüşü için, hepsi çok yetersiz bir şekilde tasarlanmış, siyasi kararlılık ve fonlardan yoksun birkaç girişim başlattı.⁹ Resmi istatistikler aksini iddia etse de 2000 yılına gelindiğinde geri dönüşler son derece kısıtlı kalmıştı. Ancak, Türkiye’de yerinden edilenlere gösterilen uluslararası ilgi artmıştı. Uluslararası kurumlar, özellikle bir insan hakları reform paketini şart koşan AB’nin, 1999 sonunda Türkiye’nin adaylığını tanıması ve tam üyelik müzakerelerine başlaması, değişim için baskı yapmada çok daha etkili oldu.¹⁰

BM genel sekreterinin o tarihlerdeki yerinden olma ile ilgilenen özel temsilicisi Francis Deng, Kasım 2002’de Türkiye’yi ziyaret etti ve yayınladığı raporda, başka önlemlerin yanısıra yerinden edilen köylülere tazminat ödenmesini de önerdi.¹¹

Mayıs 2003’te AB, Türkiye ile Katılım Ortaklığını gözden geçirdi ve “yerinden olan insanların kendi yerleşimlerine dönüşlerinin desteklenmesi ve hızlandırılmasını” şart koştu.¹² Haziran 2004’te Avrupa Konseyi Parlamenter Asamblesi (AKPA), hükümeti “1990’lardaki çatışmalar sonucunda yerinden olanların güvenli ve itibarlı bir şekilde geri dönmeleri için çalışmak üzere, diyalogdan öteye geçerek, BM ile bir resmi işbirliği yapmaya” ve yerinden edilenlere tazminat ödemek için düzenlemeler yapmaya çağırdı.¹³

Ülke içinde yerinden olanlarla ilgili etkili bir politika gütme konusunda giderek artan çağrılara cevap olarak Türk hükümeti, 17 Temmuz 2004’te 5233 sayılı Terör ve Terörle Mücadeleden Doğan Zararların Karşılanması Hakkında Kanunu kabul etti. Kanun 27 Temmuz 2004’te yürürlüğe girdi ve kanunun uygulanmasıyla ilgili yönetmelikler 20 Ekim 2004 tarihli resmi gazetede yayınlandı.

Tazminat Yasası, zorla göçten kaynaklanan maddi zararların tam olarak tazmin edilebilmesine—potansiyel olarak adalet sağlamak için güçlü ve etkili bir mekanizma—imkan sağladı. Yasa ayrıca bir uzlaşma sürecinin başlamasına ve hükümetin, hem devlet görevlilerinin hem de bazı durumlarda yasadışı silahlı grupların zorbalığına maruz kalan bir vatandaşlar grubuna karşı iyi niyetinin altının çizilmesine de imkan verdi.

Hepsinin ötesinde yeterli tazminat, yerinden edilenlerin köylerine geri dönmeleri ya da şehirlerde yeni bir hayat kurmaları için gerçek ve pratik bir seçenek oluşturabilir . Köylüler geri dönüş konusunda pek çok engelle karşılaşıyor. Bunlar, komşü köylerin korucularının işgal ve saldırılarından,¹⁴ kara mayınları ve altyapı yetersizliğine—tahrip edilen köylerin büyük çoğunluğunda elektrik, güvenilir su kaynağı ya da okul yok—kadar geniş bir yelpazeye yayılıyor.¹⁵ Buna rağmen köylülerin bir çoğu geri dönüşü pratikte imkansız kılan başlıca faktörün, dönüşün mali yükü olduğunu söylüyor. Bu insanlar, yerinden edilmekten önce zaten Türkiye’nin en fakir kesimi içindeydi. Şiddete dayalı göçe zorlanmanın onları evsiz ve işsiz bırakması yetmezmiş gibi, bir de sürekli olarak tekrarlanan ekonomik krizlerle alt üst olmuş bir ekonomide on yıl boyunca bir kenara itilmenin acısını yaşadılar. Güneydoğudaki evlerine geri dönen köylüler, evlerini yeniden kurabilmek için ailelerini ve eşyalarını da taşımak zorunda kalacaklardı. Geri döndüklerinde ise eski yıkılmış evleri çalılarla örtülmüş taş yığınları olarak onları karşılayacak. Herhangi bir düzenli gelir ve ürün elde edebilmek için hayvan ve ekipman almak, tarlalarını temizlemek, ekin ve ağaç dikmek ve ilk bir ya da iki yılı atlatabilmek zorunda kalacaklar. Bunların hepsi ciddi bir sermaye gerektiriyor ve yerinden edilenlerin büyük çoğunluğu bu sermayeye sahip değil. Tahrip edilen mülkleri, kaybettikleri gelir ve son on yılda ödemek zorunda kaldıkları kira maliyetini karşılayacak makul bir tazminat, geri dönüşü ekonomik olarak mümkün kılabilir.