(Saw Pawlu) – Pirwa suyuna sultarunakapa ukhamaraki pallapallanakapaxa jani kamachinaka yäqasawa jaqinaka jiwarayapxatayna, uka kikiparaki janjiwtapuniwa ch’axwirinakaru aliqa sarnaqiri jaqinakaruxa jawq’apxatayna, chaxwawinaka phuqaskipana jalluqallta paxsita 2022 marankasina anata paxsikama 2023 marakama, ukhama sasawa Human Rights Watch utt’ayataxa jichha uruxa yatiyaraki. Jawq’awinakaxa apasitaynawa markachirinakana utt’ayawipa takichatäkipana, lunthatasiñanaka utjkipana, nayra jawq’awinaka jani yäqatakipana, ukhamaraki jilankaña pisinkaña utjaskakitapata.
117 laphiru qillqata yatiyawixa, “Jiwayañkama tukjawi. Pirwa suyuna ch’amani marka uñjirinakana jawq’atanakapa ukhamaraki markachirinakana utt’ayawipa jani walinkatapa”, ukaxa qhanañcharakiwa ch’amani marka uñjirinakana ch’amapa jani jiwtusa uñacht’ayawinakapa, jani suma uñjata taripayawinaka, katuntata jaqinakaru jawq’awinaka, jucha t’aqañataki yatxatatanaka jani suma uñjawinaka, ukhamaraki p’iqt’irinakana markachachirnakana jani walt’atanakapa, ukïrinakaxa Pirwa suyuna jaqinakaru yäqañataki kamachinakapa qhiphartayarakiwa. Maysa tuqitxa mayni ch’axwiri jaqinakaxa juchachasipxarakitaynawa, ukhama uñjasaxa ch’amani marka uñjirinakaxa janjiwtasawa kutt’ayapxarakitayna jach’a jisk’a q’axchañanakampi. Pusi tunka llätunkani chaxwiri jaqinakawa ukhamaraki aliqa sarnaqiri jaqinakawa jiwayata uñjasiwapxarakina, ukankarakiwa kimsaqallqu wawanaka.
“Walja simanawa, ch’amani marka uñjirinaka ch’axwiri jaqinakaru aliqa sarnaqirinakaru jiwarayaskipana, Boluarte jach’a suyu p’iqtirixa maysa tuqi uñtkaspha ukhamarakïnawa” sasina César Muñoz, División de las Américas de Human Rights Watch, irtptiri tataxa arsurakïna. “Ch’axwiri jaqinakaxa juchachasipxarkïnawa, ukaxa yatxatatañapawa, ukhamipansa ch’amani marka uñjirinakana chamampi kutt’ayawipa, uñjasa jani uñtasa jawq’atanakapaxa janiwa akch’asa askikiti”.
Human Rights Watch utt’ayataxa 40 jaqinakampiwa aruskipt’atayna, uñjirinakampi, ch’axwirinakampi, usuchjatanakampi, jiwatanakana wilamasinakapampi, pallapallanakampi, yatiyirinakampi, yaqhanakampi, Pirwa suyu kikipana ukhamaraki wayra taypita. Human Rights Watch utt’ayataxa mathapirakitaynawa ministros de defensa e interior, pallapallanakana p’iqt’irinakapampi, fiscal de la Nación, ukhamaraki markachirina arxatiripampi. Human Rights Watch utt’ayataxa niya 37 ura wiriyunaka uñxatarakitayna, ukhamaraki 663 ch’axwirinakxata jamuqatanakapa, jaqi jiwata khariwina yatiyawinapa, qullirinakana qillqatanakapa, t’aqañataki qillqata laphina yaqhanaka uñxatarakitayna.
Human Rights Watch utt’ayataxa niya 39 jaqiwa q’axchamampi jiwataya uñjasiwaraki sasina qhanañcharaki. 1300 jilpacha jaqinakawa usuchjata uñjasiwapxaraki, uka taypinkiwa walja pallapallanaka. Maya pallapallawa jiwata uñsataraki janiwa suma yatitakarakiti. Uka jiwayatanakxata suma yatxatatañapawa chiqaparjama, juchaninakaxa taripayatañapawa, jach’a suyu p’iqt’irinakaxa ukankañapawa.
Pirwa jach’a suyuxa aka qhipha maranakaxa markachirinakana utt’ayawinakapa ukhamaraki kamachinakapa p’akintawika uñjawayaraki, chiqanxa lunthatatasiwinaka ukhamaraki kamachinaka utt’ayiri chhijllata jaqinakana amtataparjama sarayatapata mayni p’iqtirinaka chhaqtayaña munatapata. Pedro Castillo p’iqt’irikana, lunthatawinakxata yatxatatakänaxa, 7 uru saraqkipana jalluqallta paxsita 2022 marana aka ch’axwawixa sartawayaraki, kamachinaka utt’ayiri ulaqa ukhamaraki jucha taripayiri ulaqa chhaqtayaña munasina, ukhamata jach’a suyu utt’ayawipa mayjt’ayaña jani phuqhawsina. Kamachinaka utt’ayiri ulaqaxa Castillo tataruxa jaqsuwayarakiwa, ukata Dina Boluarte arkiripawa p’iqt’irjama utxatayataxarakina, Pirwa suyuna tayka kamachiparjama.
Waranqa waranqa jaqinakawa chhaxwapxarakina – chiqanxa jalanta tuqinkiri yapuchiri jaqinaka-chhijllawixa nayrt’pana sasina, yaqha mayiwinakampi. Ch’axwawinkiri jaqinakaxa Rights Watch utt’ayataruxa sapxarakïnawa wawanakaruxa janiwa suma qamañaxa jaytawañjamakiti ukawa ch’amañchapxitu, yatiqawinakasa janiwa phuqhatakiti, qullawinakasa janirakiwa suma askikiti, p’iqt’irinakasa jaytarpayapxakirakituwa, sasa.
Jilamanqha ch’axwawinakaxa thaqhipankarakinawa, ukhamipansa wali jawq’awinakawa utjarakïna. Thakhinaka jist’antawinakaxa yanapt’awarakiwa 11 jaqinakana jiwañaru puriñapataki kunattixa janiwa qullaña utanakaru puriña atxapxakïnati ukhamaraki awtunakasa qulumtawarakïnawa, sasina Markachirinaka arxatiri utt’ayataxa sarakïna.
Markachirinaka arxatiri utt’ayatana jakthapitaparjamaxa, 49 jiwatanakatxa niya 39 ch’axwiri jaqinakawa q’axchañampi jiwayatarakitayna, ukhama qhanañcharaki jaqi jiwata khariwina yatiyawinapa, q’axchañanaka yatiyawinakapa, qullirinakana qillqatanakapa, kawkirinaktixa Human Rights Watch uka utt’ayataxa uñakipkatayna. Yaqha tuqitxa, maya qullirina qillqatapaxa sarakïnawa “q’axchañampjama” jiwayatarakiwa, sasa.
Uñjirinakana arsuwipaxa, Human Rights Watch utt’ayatana wiriyunaka suma uñakipawinkampixa, uñacht’ayarakiwa ch’amani marka uñjirinakana q’axchañanakampi ch’axwiri jaqinakaru jiwayatanaka Lima markana anqaxanakapana. Jiwayiri uñxatata walanakaxa q’axcht’atarakisphawa jacha jisk’a q’axchañanakampi ukanakxa ch’amani marka uñjirinakawa apt’atarakïna. Pallapallanakaxa janiwa q’axchañanaka apthapipkataynati, aliqa jani ukaxa chiqapa q’axchañaksa, ch’axwiri jaqinakana amparapata. Human Rights Watch utt’ayataxa janirawika ch’axwiri jaqinaka q’axchaña ayt’ata jamuqawinaka uñjkarakitaynati.
Yaqha phisqha jaqinakaxa jisk’a qalaqallunakampjama q’axchantatawa jiwayatapxarakitayna ukhamaraki mayniri ch’axwirixa jacha jalayiri jiwqimpi jak’ata q’axchantatawa jiwarakitayna, Human Rights Watch utt’ayataxa qillqatanaka wiriyunaka uñakipataparjama. Human Rights Watch utt’ayawixa, 49 jiwatanakatxa, janiwa 3 jaqina jiwatapxata yatxataña atxarakitaynati.
Chiqsipansa uka jiwatanakaxa jani kamachinaka yäqasa jiwayatarakisphawa kunjamtixa taqi jaqiru yäqañataki qamachinakaxa siski ukhamaru, Utt’ayata suyunakaxa phuqhayañapawa.
Human Rights Watch utt’ayataxa ch’axwiri katuntatanakaru jawq’atanaka ukhamaraki kamachinakana takichatanakxata qillqantarakitayna. Pallapallanakaxa muñañaparjamawa kamachinaka apnakapxarakitayna jaqinakaru katuntañataki. Ukhamaraki, Universidad Nacional Mayor de San Marcos jach’a yatiqaña utanxa amtataparjamawa jaqinakaru katuntawayapxarakitayna ukata jisk’achawapxarakitayna.
Jucha t’aqañataki yatxatawinakxa Ministerio Público utt’ayawixa janiwa suma lurkataynati, nayraqata uñacht’ayawinaka janiwa suma apthapipkataynati. Yaqhawjanakanxa, p’iqt’irinakxa jiwayawinakxa janiwa suma jark’aqapkataynati janirakiwa sultarunakana pallapallanakana q’axcht’atapsa uñakipayapkataynati. Ukakipkaraki janirakiwa q’axchañanakapsa apthapipkataynati suma uñakipañataki. Yaqhipawjanakanxa, phiskalanakaxa janirakiwa jaqinakaru usuchjata jiwayatawjanakana jamuqatanakapsa mayipkarakitaynati. Paya chiqanxa, jiwatanaka janïra p’ampachkasaxa janiwa khariyapkataynati suma yatxatañataki.
Chinuqa phaxsina 2023 maranxa, fiscal de la nación ukaxa janiwa Boluarte píqt’iri mamaru yatxatañataki qalltkataynati, Consejo de Ministros p’iqt’iriparu, Alberto Otárola tata, ukhamaraki jach’a suyuna yaqha irnaqirinakaru, ch’axwawinakana jiwaratanak usuchjatanaka uñstipana ukata juchawsañataki.
Niya jalluqallta chika phasinkasina 2022 maranxa uñstxarakïnawa sultarunakana pallapallanakana janjiwta ch’amanakaparu atinisitapxata. Ukhamakipansa, jach’a suyu p’iqt’irinakaxa janjiwta jawq’awinakxa jani yäqirikiwa tukupxarakïna, janiwa ukhamakiti sapxakïnawa, jiwatanakaxa jaqina lurata q’axchañanakampi Wuliwyata apanita walanakampi q’axchjatawa sapxänawa, uka pachparaki ch’axwirinakaxa “tiruristanawa” sasina jisk’achapxana uka arumpiwa sutichxatapxana.
Jach’a suyu p’iqt’irinakana arsuwinakapampixa, janjiwta jawq’awinaka imxatapxamakïnawa, jilïiri p’iqt’irinaka amparanakapankawa ukhamaraki janjiwta jawq’awinaka uñjkasinsa janiwa kunsa lurapkanati, ukhamipana Human Rights Watch utt’ayataxa, jiskht’asiraksnawa jupanakkamacha imxatasipxpacha sasina, saraki. Anata phaxsi qalltkipanxa, Ministerio del Interior utt’ataxa, ch’axwirinakaru, aliqa sarnaqirinakaru, yatiyirinakaru janjiwta jawq’awinakxatxa janipuniwa kuna yatxatañsa qalltkataynati, janipuniwa mayni pallapallasa taripayatakataynati alisnukutakataynasa.
Ukhamakipansa, kamachinaka utt’ayiri ulaqankirinakaxa jupanakaru uñjirinaka chhaqtayaña munapxaraki, chhijllawinaka píqt’irinakana ukhamaraki markachirinaka arxatirina ch’amapsa pisiraya munapxaraki. Ukhamaraki Boluarte p’iqt’iri mamaru lunthatarjama chimpkatawinakasa uñstarakiwa, walja kamachinaka utt’ayiri ulaqanqirinakawa yatxatatasipkaraki.
Pirwa jach’a suyuna p’iqt’irinakapaxa maymaya suyunakana utjiri yatxatatanakaparuwa jawillt’añapa, qillqata yatiyawina churapxañapa, janjiwta jaq’awinakxata qillqata laphinakapa uñjatayapxañapa ukhamata jucha t’aqañataki yatxatawinaka ch’amañchañataki ukhamaraki jaqinakaru yäqaña kamachinaka p’akintawxata qillqasiñapataki, sasina Human Rights Watch utt’ayataxa saraki. Ukhamaraki markachirinakaru chuyma utt’ayañataki ch’axwirinakampi aruskipañatakixa wakisiri lurawinaka phuqhapxañapa, uka kikiparaki kamachinaka utt’ayirinakampi irnaqapxañapawa pallapallanaka utt’ayatapa askichañataki, nayratpacha ukaxa lurasiñapäna, ukhamata wakisiriparjama ch’amañchatañapataki kamachinaka yäqañaparaki.
Taqpacha suyunakana jaqinakaru yäqaña kamachinakarjamaxa, p’iqt’irinakaxa markachirinakana llamp’u mathapiwinakapxa uñjapxapxañapawa janiwa t’uqiyañapapkiti, janisa kamachinakarjawa wakichatjamakchi jukhasa. Sultarunaka pallapallanakaxa wakisirirjamawa ch’amanakapa uñacht’ayapxañapa, wakisirijamawa ukhamaraki uñjata lurawinakarjamawa ch’amapa uñacht’ayapxañapa. Q’axchañanakaxa jaqinakana jakañapa jak’aqañatakikiwa aptutañapa.
Taqpacha uñakipkasinxa, anqaxa suyu p’iqt’irinakaxa janiwa arsupkiti janirakiwa kunsa qhanpacha lurapkarakiti ch’axwankasina markachirinakana utt’ayawinakapa ukhamarki jaqinaka yäqaña kamichinapxata arxatañatakixa. Walja paxsinakawa, Istaru Uniru ukhamarki Kanarä suyuna p’iqtírinakapxa janiwa jiwatanakxata janjiwta jawq’awinakxata arsupkarakïnati. Arjintina, Wuliwya, Kulumya, Unturasa, Mijiku p’iqt’irinakaxa Castillo-rakiwa arxatapxana. Juk’as p’iqt’irinakakiwa p’arxtapxarakina markachirinakana utt’ayawipanapa chhaqtayaña munawinakxata.
“Walja suyunakawa juk’a arunakampi Pirwa suyuna ch’axwawinakxata arsusipxarakïna, arxatatapxañapawa markachirinakana utt’ayatanakapa ukhamaraki markachirinakana taqi kamachinakapa kunattixa ukanakaxa mayakirakiwa taqi jaqinakana yäqaña kamachinakapampi”, sasina Muñoz tataxa arsuraki. “Taqpacha suyunakaxa qhanpacha arsupxañapa Pirwa suyuna jaqinakana yäqaña kamachinaka takichatawxata ukhamaraki markachirinakana utt’ayawinakapa chhaqtayaña munawinakxata, mayipxañapawa qhanañchawinaka, yanapipxañapawa Pirwa suyuna uttjiri jaqinakaxa taqi chuyma aruskipapxañapataki mayiwinakapa ist’atañapataki.
