لەماوەى دەیەى ڕابردوودا شنگال بووەتە ناوچەى تاوانى جەنگیى مەترسیدار و ئاوارەبوونى بەكۆمەڵ، كە نزیكەى 183,000 ئێزدى هێشتا ئاوارەن. بەڵام سەرەڕاى چەند ساڵ لە چاوەڕوانى، تەنها كەسێك لە شنگال ئەو قەرەبووە داراییەى وەرنەگرتووە كە بەپێى یاسای عێراقى بۆیان دابینكراوە بەهۆى خاپووركردن و وێرانكردنى ماڵ و موڵكیان، كە لەساڵى ڕابردووەوە ئەوەمان خستووەتەڕوو.
لەسەدا 80ى ژێرخانى گشتیى و لەسەدا 70ى ماڵەكانى شارۆچكەى شنگال خاپووركراون لەماوەى جەنگى دژى داعش لە ساڵانى نێوان 2014 و 2017. بەبێ ئەم قەرەبووكردنەوە، زۆرێك لە ئاوارەكانى شنگال توانای داراییان نییە بۆئەوەى بگەڕێنەوە بۆ نیشتمانی خۆیان و دووبارە ماڵەكانیان و كاروچالاكى بازرگانیان بنیات بنێنەوە كە لەماوەى جەنگدا لەدەستیانداوە. لەدواى دەیەیەك، دەیان هەزار شنگالى هێشتا لە كەمپەكانى سەرتاسەرى هەرێمى كوردستانى عێراق دەژین و بەشێكى زۆریان پشت دەبەستن بە هاوكاریى مرۆیى. لەكاتێكدا كە وادەی حكومەتى فیدراڵى بەدیاریكردنى 30ى تەموز نزیك دەبێتەوە بەداخستنى ئەو كەمپانە، بەخشینى ئەو هاوكارییە داراییە ئەوەندەى دیكە گرنگتر دەبێت.
لە ساڵى ڕابردوودا، 3,500 داواكارى قەرەبووكردنەوە تەواو بوون و لەچاوەڕوانیى وەرگرتنى پشتیوانیى دارایى بوون لە بەڕێوەبەرایەتى دارایى لە پارێزگاى نەینەوا. نوێنەرێك لە نوسینگەى قەرەبووكردنەوەى شنگال بە هیومان ڕایتس وۆچى ڕاگەیاند، ئەو ژمارەیە لەئێستادا بەرزبووەتەوە بۆ 10,000، و هێشتا هیچ یەك لەو پشتیوانییە داراییانە خەرج نەكراون.
نوێنەرەكە ئەوەشى وت، نوسینگەكە 26,000 داواكارى دیكەى ئامادەكردووە و چاوەڕوانى دواهەمین ڕەزامەندین لەلایەن دادگاكانەوەو ناردنیان بۆ بەڕێوەبەرایەتى دارایى بۆئەوەى پارەیان بۆ خەرج بكرێت.
دادوەر عەمار محەمەد، سەرۆكى لیژنەى قەرەبووكردنەوەى تەلەعفەر، كە سەرپەرشتى لقى نوسینگەكە دەكات لە شنگال، پێى وتم: "ئێمە هەموو ئەو كەیسانەمان ئامادەكردووە كە لەنێوان ساڵانى 2021 و 2023 پێشكەشكراون، لەبەرئەوە هیچ كەیسێكى كەڵەكە بوو نەماوە." هەروەها وتیشى: "ئێمە كارى خۆمان كردووە. ئیستا ئەركى حكومەتە كە پارەیان پێبدات."
بارودۆخى خودى نوسینگەى قەرەبووكردنەوە لە تەلەعفەر بەشێوەیەكە كە نیگەرانن لەوەى كە حكومەتى عێراق بەشێوەیەكى دروست بابەتەكەیان نەكردووە بە ئەركى لەپێشینەى خۆیان. من لە كانوونى دووەمدا چوومە نوسینگەكەیان كە تەنها بەشێك لە كەلوپەلەكانى تێدابوو، خانوویەكیان بەكرێگرتبوو. كۆمەڵێك لە فایل و فۆڵدەرى زەرد لەسەر زەویەكە و لە دۆڵابەكاندا كەوتبوون. هەموو هەنگاوەكانى پڕۆسەكە لەسەر كاغەز ئەنجام دەدرێت.
دادوەر محەمەد وتى: "ئێمە داوامان لە حكومەت كردووە كە یارمەتیمان بدات بۆئەوەى پڕۆسەكە بە دیجیتاڵى بكەین، بەڵام هیچ شتێكیان نەكردووە." هەروەها دەشڵێت: "ئێمە نیگەرانین لەبارەى فایلەكانەوە. ئەگەر بارانێكى زۆر ببارێت و لافاوهەڵسێت و ڕووبكاتەوە نوسینگەكەمان، ئەوا فایلەكان زیانیان پێدەگات و لەناودەچن، دەبێت داواكارەكان لەسەرەتاوە دەستپێبكەنەوە. ئێمە تەنانەت دۆڵابى گونجاومان نییە."
لەدواى بڵاوكردنەوەى ڕاپۆرتى هیومان ڕایتس وۆچ لە ئایارى 2023، وەزارەتى دەرەوەى عێراق نامەیەكى ئاڕاستەكردووین كە ئاماژەى بەو ڕێكارانە داوە كە نوسینگەى سەرۆكوەزیران ئەنجامیداوە بۆ ئاسانكارى لە دابینكردنى پارەى قەرەبووكردنەوە، لەناویشیاندا سادەكردنەوەى ڕێكارە ئەمنییەكان، بەشێوەیەكى گونجاو پارەداركردن بەپێى یاساى ژمارە 20، دابینكردنى هۆكارى لۆجیستى و پشتیوانیى کارمەندەکان بۆ لیژنەى لاوەكیى قەرەبووكردنەوە. بەوتەى دادوەر محەمەد، هیچ یەك لەو بەڵێنانە تاوەكو ئێستا بەكردەیى نەكراون.
دادوەر محەمەد وتیشى: "لەمیانەی كۆنفڕانسێكدا لەگەڵ هەموو بەرپرسانى لیژنەى قەرەبووكردنەوە، ئەوان بەڵێنیان بەئێمەدا كە تەواوى هەنگاوەكانى هەڵسەنگاندنى ئەمنیى بۆ خەڵكى شنگال هەڵدەگرن، بەڵام هێشتا وەكو خۆى بەردەوامە." هەروەها دەشڵێت كە ئەوان تەنها ئەو پێداچوونەوە ئەمنییەیان لابردووە بۆ داواكارەكان تاوەكو بیسەلمێنن كە لەڕابردوودا ئەندامی حزبى بەعس نەبوون.
ئەم كێشەیەم لە چەندین كۆبوونەوەدا لەگەڵ بەرپرسان لەچەندین ئاستدا خستووەتەڕوو، لە بەرپرسانى ناوخۆییەوە تاوەكو دەگاتە نوسینگەى سەرۆكوەزیران. هەموو جارێك، وەڵامەكە هاوشێوەبووە -پارەى پێویست هەیە و ئامادەیە، خەرجكردنى بەزوویى ئەنجام دەدرێت. زیاتر لەجارێك، من پێم وتراوە كە پشتیوانیى دارایى "هەفتەى داهاتوو" خەرج دەكرێت. هەفتە دواى هەفتە، من چاوەڕێ بووم تاوەكو بزانم ئەو خەڵكانە پارەكە وەردەگرن، و هەفتە دواى هەفتە من نیگەران بووم.
خەڵكی هەموو پارێزگاكان پارەى قەرەبووى خۆیان وەردەگرن. بۆچى جیاكارى لە شنگال دەكرێت؟
ئەو بەرپرسانەى قسەم لەگەڵ كردوون ئاماژە بە ووشەیەكى ناڕون دەدەن "كێشەى بودجە" وەكو هۆكارێك بۆ دواكەوتنى پارەداركردن، بەبێ ئەوەى ڕوونكردنەوەى دیكە بدەن.
بۆ خەڵكی شنگال، وەرنەگرتنى پارەى قەرەبوو دەرخەرى نمونەیەكى دیكەى پشتگوێخستنى حكومەتى فیدراڵە بۆ پێداویستییەكانیان و بەشێوەیەكى كاریگەر وەلانانى قەزاكەیە. نوسینگە پەككەوتەكەى قەرەبووكردنەوە نیشاندەرێكى بەرجەستەى ئەو پشتگوێخستنەیە.
تەنها یەك لەو شنگالیانەى ساڵى ڕابردوو چاوپێكەوتنم لەگەڵدا كردوون، خەلیل حەسەن، گەڕاوەتەوە بۆ ماڵەكەى خۆى. ئەو دەڵێت: "گەڕانەوە بۆ شنگال بڕیارێك بوو لە باشكردنى بارودۆخى كەسایەتى خۆمەوە سەرچاوەى گرت، وكە هەستم دەكرد چیتر ژیانم سەقامگیر نییە." حەسەن دەڵێت كە بڕێكى زۆر پارەى لە دووبارە بنیاتنانەوەى ماڵەكەیدا خەرج كردووە، بەڵام هەرئەوەندە بەس نەبووە. دەڵێت: "كاروبارى فەرمانگەكانى قەرەبووكردنەوەم لە ناوەڕاستى ساڵى 2022دا تەواوكرد، بەڵام هێشتا لەچاوەڕوانى وەرگرتنى قەرەبووەكەمدام."
حەسەن پێى وایە كە ئەو بڕە قەرەبووەى بۆى پێشنیازكراوە و بڕیارە پێى بدرێت لەئاستى ئەو زیانە نییە بەریانكەوتووە. دەڵێت: "ئەوان پێشنیازى 10 ملیۆن دیناریان كردووە ($6,800) وەكو قەرەبوو لەبەرامبەر زیانەكانى دوكان و ماڵەكەم، لەكاتێكدا كە ماڵەكەم بە 50 ملیۆن دینارى عێراقى كڕیبوو ($34,000)."
قەرەبووكردنەوە یەكێكە لەو چەندین هۆكارەى دیكەى ڕێگرن لە گەڕانەوەى شنگالییەكان. نەبوونى خزمەتگوزارییەكان و ژێرخانى قەزاكە، و بەردەوامیى ناسەقامگیریى وایكردووە زۆرێكیان ترسیان هەبێت لەوەى كە ژیانیان زۆر خراپترە لە شنگال بەراورد بە كاەمپەكان. وەكو كەسێك پێى وتم: "ئەگەر قەرەبووم پێبدەن، ئەوا من ماڵەكەم دروست دەكەمەوە، ناتوانم دڵنیابم لەوەى كە دووبارە خاپوور ناكرێتەوە ئەگەر جەنگ هەڵگیرسێتەوە. شنگال چیتر سەلامەت نییە."
دەبێت حكومەتى عێراق بەزوویى ئەو لەمپەر و ڕێگرییانە لاببات كە ڕێگرن لە دابینكردن و پێدانى قەرەبووكردنەوەكان و پێدانى ئەو پارەیە بەو كەسانەى كە مافى خۆیانە. بۆئەوەى ئاوارەكان بگەڕێنەوە بۆ ماڵەكانى خۆیان و ڕێز لە مافە ئابوورییەكانى هەموو شنگالییەكان بگیرێت، پێویستە حكومەت ڕێكارێكى گشتگیر بگرێتەبەر بۆ شنگال، كە بریتییە لە دووبارە بینیاتنانەوە، چارەسەرى دەروونیى و بوارەكانى دیكە، قەرەبووكردنەوە، بەڕێوەبردن، و دابینكردنى ئاسایش.
